BEYŞEHİRLİ OĞULLARININ BOLVADİN’DEKİ ESERLERİ

                                                                                                        Muharrem Bayar

Bolvadin:                                                                                 

Ege Bölgesinin,İç batı bölümünün dördüncü büyük şehridir.[1] Konya-İstanbul karayolunun üzerindedir. Afyon-Konya karayolundan 10 km. içeridedir .İl merkezine 60 km,Emirdağ İlçesine 30 km.dir. Afyon  İlinin en büyük ilçesidir. Nüfusu 55.000,yüzölçümü 1108 km.dir .Ortalama yüksekliği 1016 m.

            Tarihi:Bolvadin Ovası  Arkaik Devir öncesinde bir iç denizdir. Kazılan her yerden,  bu iç denizin kalıntısı olan deniz hayvanlarının kabukları çıkmaktadır. Dördüncü Jeolojik zamanın başlarından meydana gelen büyük depremlerde Kara Deniz ’in bulunduğu kara parçası çöktü. Daha sonra Ege ve Marmara Denizinin olduğu yerler çökerken, Anadolu Yarımadası yükseldi. Bu değişimler sonunda iç deniz kurudu. Eber Gölü ve Akşehir Gölü bu iç denizin kalıntısıdır. Antik  Dönemde Eber Gölü’ne Kırk Şehit Gölü  deniyordu. Charles. Texiere bu göle  Quatrante Martyres (Kırk Aşık Gölü)diyor.[2]

Bolvadin ve civarına iskan 10 bin sene önce başlamıştır. Çevrede bulunan antik malzemeler bunun kanıtıdır. M.Ö.295 yılında meydana gelen büyük depremde sonunda ,yer kabuğunun kırılması ile sıcak sular fışkırdı. Heybeli Kaplıcası  bu devirde meydana gelmiştir.M.S.222 ve235 yıllarındaki depremde Polybotum yıkıldı. Bolvadin Ovasının her yerinden sıcak sular fışkırdı. Bu sular zamanda kayboldu. Dura Yerindeki  sıcak su yakın zamana kadar pınar halinde akıyordu. Dipevler yakınındaki sıcak su kaynağı da uzun süre kullanıldı. Hamamlar yapıldı. Bu sular 200 sene öncesine kadar kullanılıyordu. Bu nedenle bu bölgeye Hamamlı deniyordu. Daha sonra bu sularda kayboldu. Antik devirde Termal  tesislerinin sıralandığı bu vadiye antik devirde Phrygia Salutaris(Şifalı Frigya) deniyordu.

Antik Kral Yolu buradan geçmiştir. Tarihi İpek Yolu da buradan geçiyordu. Asırlar boyunca doğuyu-batıya bağlayan en önemli yolların tek geçiş noktasıdır. Bu yolların üzerindeki Akarçay üstüne  çeşitli zamanlarda muhtelif köprüler yapılmıştır. Bu köprülerden Kırkgöz Köprüsü Anadolu’nun en eski ve en uzun taş köprülerindendir. Kırkgöz Köprüsü ile ilgili en eski kayıtlar M.Ö.1344 tarihli olup, Ankara Anadolu Medeniyetleri müzesindedir.4 bin yıllık geçmişi olan  köprünün uzunluğu 400m.genişliği 4m. olup,64 gözü vardır .Bu yolun Bolvadin-Çay arası kademe kaplıdır.[3]

            10 bin yıllık bir geçmişi olan Bolvadin , Anadolu’daki bütün devreleri yaşamıştır. Çevrede bulunan malzemeler arkaik ve antik çağın bütün devrileri yaşadığını gösterir. Frigya Döneminde önemli bir yerleşim merkezi olduğu Bolvadin Müzesinde sergilenen eserler gösterir. Bu devirde Anadolu’nun en önemli yerleşim bölgelerinden olan   Frigya Vadi ’ si Kütahya/Afyon sınırı ve Eskişehir/ Han İlçesinden başlar,Akşehir’e kadar uzanır. Bu vadideki ki şehirler  Antik devirde çeşitli savaşlar sonrası yakılıp,yıkılmış bu nedenle Parereos Phrygya(Yanık Frigya) ismi ile de anılmıştır. Bolvadin Frigya Döneminde  bu vadinin en önemli şehirlerinden birisi idi.  Bu devirde dini ve korunma amaçlı Yedi Kapı Yeraltı  Şehri yapılmıştır.3 katlı ve kilometrelerce uzunluğundadır.

            Roma Döneminde hızla gelişti. 133 yılında  Roma Kralı Hardianus’un Polybotos’u (Bolvadin) ziyareti ile şehir imar edildi. Bu ziyaretin anısına şehir para basılmıştır. Paraların bir yüzünde şehrin korucusu Zeus Alsanos,diğer yüzünde Kral Hadrianus ’un  portresi vardır.

            Bizans Döneminde Polybotum ismi ile anıldı. Ünlü Bizans Tarihçisi Anna Komnena Alexiad isimli eserinde Bolvadin’in önemli bir şehir olduğunu İznik ve Efes konsüllerine temsilci gönderdiğini yazar.

           

Polybotos’u ,Malazgirt Zaferi’nin hemen sonunda 1107 tarihinde Emir Menkülek   fethetti. İsmi Bolvadin olarak değiştirildi. Zaman içinde Türkler ile Bizans arasında el değiştirdi.1116 tarihinde  Bolvadin ovasında Bizans la yapılan Bolvadin Savaşı ve sonunda yapılan Bolvadin Anlaşması ile bu bölge kesin olarak Türklerin eline geçti. Bu sırada Bolvadin’i  valisi Emir Buga idi.[4]

Selçuklular Döneminde XII. asrın başlarında aşiretlerin iskanı başlamıştır .Zamanla çeşitli Türkmen Aşiretlerinin iskanı ile yeni köyler kurulmuş,eski köyler yeniden imar  edilmiştir. Bölge kısa zamanla Türkleşmiştir. Bolvadin civarına Avşar,Çebni,Karkın.Yazır Aşiretleri iskan oldu[5]XII. asırdan XIX .asra kadar  çeşitli aşiretlere bağlı 100’den fazla cemaat Bolvadin ve civarına konup,göçmüştür.[6]

Selçuklular zamanında Karahisar-ı Devle  vilayetinin önemli kazalarından birisidir. Bu dönemde şehirleri yıkan,köyleri yok eden,Haçlı Seferleri  (1096-1099) Anadolu’yu harabeye çevirdi, iskan olan aşiretlerin büyük bir kısmı dağıldı. Bu devirde Bolvadin merkezinde 11 mahalle , 60 köy ,30 mezra vardı. Bolvadin’e bağlı  12 nahiye ve bağlı toplam köy sayısı 326 civarındadır.

Selçuklular  zamanında  camiler ,mescidler, çeşmeler,hanlar,hamamlar,mektepler medreseler,köprülerle süslenmiştir. Bu eserlerden yalnız Alaca Camisi(1271) günümüze kadar gelebilmiştir.[7] Bu devrin önemli olaylarından  Cimri Olayı(Şeyhzade Siyavuş’un isyanı) Kemerkaya Kasabası yakınlarındaki 1278  yılında Yedi Kapı mevkisinde  olmuştur.[8]Bu  olay sonunda  köylerin bir kısmı dağıldı.

            Selçuklu Devletinin yıkılmasından sonra  Karamanlı,Germiyan ,Eşrefoğulları ve Sahipata Beyliği arasında el değiştirdi. Çarşı Camisinin olduğu yerde Eşrefoğlu Mübariziddinzade Süleyman oğlu Mehmet Bey 1320 yılında bir cami ve külliyesini yaptırmıştır.[9]  Bolvadin’i Sultan I. Murat 1362 yılında Osmanlı topraklarına katmıştır. 1402 Ankara  Savaşından sonra kısa süre el değiştirmiş,1429 tarihinde kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmıştır.

 Eşrefoğulları (1280-1326): 1280 yılından 1326 yılına kadar 46 yıl hüküm sürmüştür. Bu beyliği Eşrefoğlu Seyfetdin Süleyman Bey kur­muştur. Selçuklu Sultanı III. GıyaseddinKeyhüsrev öldüğü zaman, Selçuk­lu tahtına oğullarının sahip olması için annesi Karamanoğlundan ve Eşref­oğlu Seyfeddin Süleyman Beyden yardım istemiştir. Süleyman Bey 1283 tarihinde Selçuklu tahtına oturan 2. Sultan Mesut'a naip olarak atanmıştır. Bu hizmet bittikten sonra memleketi olan Beyşehir'e (Gurgu-rum) dönmüştür. 1302 tarihinde burada öldü. Yerine oğlu Mübârizeddin Mehmet Bey geçti. Mehmet Bey İlhanlı Sultanı Olcaytu Mehmet Hudabettin'de Anadolu'yu hakimiyetine almak için beylerinden Emir Çobanı Ana­dolu'ya gönderdi. Emir Çobanı Anadolu'daki beylikleri bir bir hakimiyeti altına almaya başladı.

Mübârizeddin Mehmet Bey devrinde, beyliğin sınırları gelişti. 10.000 km²'ye ulaştı. Mehmet Bey 1305 tarihinde Bolvadin'i zaptetti.[10]  Bu tarihte beyliği Beyşehir, Seydişehir, Ilgın, Akşehir ve Bolvadin'le bir­likte 65 Kasabası 155 köyü vardı. Beylik 70 bin süvari çıkarabilecek güçte idi. Mehmet Bey zamanında Bolvadin imar edilmiştir. Cimri olayında ve Moğol baskılarında harap olan şehir, tamir edildi. Bugünkü Çarşı Camii-nin olduğu yere büyük külliye yaptırdı. Bu külliyenin kayıtlara göre "Kub­beli Mescit" ismiyle bir camisi, bir Mevlevi tekkesi [11] Medrese, Hamamı ve Hangahı ve misafirhanelere ile büyük bir külliyedir.

Rebiü’l-Ahir'in ortasında) yapılmıştır. Yine kitabeye göre Eşrefoğlu Mübâriziddin Mehmet Bey'in, Bolvadin Beyi Emir Ziyaeddin Şikarı yaptırmıştır. Kitabe aynen şöyledir.

ﺍﻨﺸﺎﻫﻨﻩﺎﻠﻌﻤﻤﺎﺭﺓﺍﻠﻤﺒﺭﻜﺔﺒﺎﺸﺎﺭﺓ   

ﺍﻻﻤﻴﺭﺍﻻﻋﻈﻢﻤﺒﺎﺭﺰﺍﻠﺩﻴﻦ

ﻤﺤﻤﺪﺒﻦﺴﻠﻴﻤﺎﻦﻦﺤﻠﺩﷲﺪﻭﻠﺔ

ﺍﻻﻤﻴﺭﺍﻻﺠﻠﻠﻀﻴﺎﺎﺍﻠﺪﻴﻦ

ﻴﻤﺗﺎﷲﻓﻰﺗﺎﺭﻴﺢ

ﺍﻭﺍﺴﻄﺭﺑﻴﻊﺍﻻﺨﺭﺴﻨﺔﻋﺷﺭﻴﻥﻭﺴﺑﻌﻣﺎﻴﻪ  

1-  İnşâe Hâzihil-imaret'ül mübarake bi-işarete

2-  El-Emir'ül Âzam Mubarizeddin

3-  Mehmed Bin Süleyman halled-Allahü devleti

4-  El-Emir'ül ecel Ziyaeddin Şikâri

5-  Yütîmallahü ulûvvehu fi tarih

6-  Evâsıtı Rebiülâhir sene: Işrına ve Seb'a mie (720) / (M. 130)

Bu caminin yapıldığı yıllarda Bolvadin kalesi ayakta idi. Bazı kay­naklara göre kale duvarlarının üzerine yapıldığı söylenir. İlhanlı sul­tanının Anadolu'yu istilaedip beylikleri egemenlikleri altına almak için gönderdiği Emirçobanoğlu Demirtaş 1326 yılında Eşrefoğlu Beyliğinin başkenti Beyşehir'i zapt ederek, bu beyliğe son verdi. Bu yıkılış dönemin­de Eşrefoğullarının tahtında Mehmet Bey'in oğlu Süleyman Şah bulunu­yordu. Demirtaş şehri zapt ettikten sonra, Süleyman  Şahı yakalayarak Beyşehir gölüne attırıp boğdurarak öldürmüştür. Bu olaydan sonra İlhanlı beyi Çobanoğlu Demirtaş Akşehir’i geçip,Bolvadin'i zapt etmiş, Karahisar-ı Devle (Af­yon) önüne kadar gelmiştir. Kaleyi Sahipâtâoğlu Ahmet Bey ve Germiyan Oğulları ortak olarak savundular,İlhanlı ordusu bozularak geri çekildi. Oradan da Mısır'a gittiler. Bunu fırsat bilen komşu beyliklerden Hamitoğulları hükümdarı Dündar Beyzade Hızır Bey 1327 yılında  Eşref Oğulların topraklarının büyük bir kısmını kendi topraklarına kattı.

Eşref oğulları eserleri ile Bolvadin de yaşamaktadır.

ﺍﻨﺸﺎﻫﻨﻩﺎﻠﻌﻤﻤﺎﺭﺓﺍﻠﻤﺒﺭﻜﺔﺒﺎﺸﺎﺭﺓ   

ﺍﻻﻤﻴﺭﺍﻻﻋﻈﻢﻤﺒﺎﺭﺰﺍﻠﺩﻴﻦ

ﻤﺤﻤﺪﺒﻦﺴﻠﻴﻤﺎﻦﻦﺤﻠﺩﷲﺪﻭﻠﺔ

ﺍﻻﻤﻴﺭﺍﻻﺠﻠﻠﻀﻴﺎﺎﺍﻠﺪﻴﻦ

ﻴﻤﺗﺎﷲﻓﻰﺗﺎﺭﻴﺢ

ﺍﻭﺍﺴﻄﺭﺑﻴﻊﺍﻻﺨﺭﺴﻨﺔﻋﺷﺭﻴﻥﻭﺴﺑﻌﻣﺎﻴﻪ   

---

[1] Kütahya-Afyon-Uşak ve Bolvadin

[2] Charles  Texier “Desciription de  L’Asie  Mineure”c.3.Paris.1839.s.12

[3] Muharrem Bayar”Bolvadin Tarihi” c.1.Ankara.1996. s.76

[4] Osman Turan”Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi”,İstanbul.1971.s.157

[5] Faruk Sümer”Oğuzlar” Ankara.1972.s.430,435,439,445

[6] Muharrem Bayar”a.g.e”s.114,115,116,117,118

[7] Muharrem Bayar”Bolvadin’de Selçuklu Devri Eserleri(5.Selçuklu Sempozyumu)”Antalya.1995

[8] Muharrem Bayar”a.g.e” Ankara.1996. s.133

[9] Caminin kitabesi,Çarşı Camisinin giriş kapısının sağ tarafındadır.

[10] Kubbeli Camii üzerindeki kitabeye göre H.720/1320 yılı Mayıs ayında

 Prof.Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi - C.l,s. 48-49.

[11] Bu Mevlevihanede Ünlü Mevlevi Şeyhi Pendari Kaari Ahmet Dede yetişti.