VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ VAKIF KAYITLAR ARŞİVİ

VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ VAKIF KAYITLAR ARŞİVİ

Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinden aslı veya sureti günümüze kadar ulaşabilen 27 binin üzerinde vakfiye, zeyli vakfiye; Ahi tekkeleri ve vakıflarına ait tevcih, şahsiyet kaydı ve berat, hüccet, muhasebe kaydı, sekiz Ahi’ye ait vakfiye gibi sayıları milyonları bulan yüzlerce çeşit vakıf belgesi bu arşivde mevcuttur.

Vakıf Kayıtlar Arşivi, 1242/1826 yılında Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti'nin kurulmasından önce, merkezde selâtin vakıflarının nâzırı dâru's-saâde ağası, Haremeyn vakıfları müfettişi, Evkaf muhasebecisi ve muhtelif makamlar tarafından tutulan defterler ile Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti'nin kurulmasından sonra buraya bağlı merkez ve taşra teşkilatları tarafından tutulan defter ve kayıtlardan oluşmuştur.       

         Vakıf Kayıtlar İdaresi Arşivi, Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti'nin kaldırılması 1924 yılında Evkaf Umum Müdürlüğü’nün kurulmasından sonra bir süre daha İstanbul'da kaldıysa da 26 Şubat 1936 tarihinde Ankara'ya, Vakıflar Genel Müdürlüğü binasına nakledilmiştir.

             Vakıf Kayıt Kayıtlar Arşivi’nde 197 adedi kasalarda diğerleri ise dolaplarda muhafaza edilen toplam 410 adet tezhipli müstakil vakfiye mevcut olup, bunlar daha çok padişah, hanım sultan, valide sultan, paşalar, saraylı kadınlar ve devletin üst düzey kademelerinde görev yapan kişilere aittir.

Vakfiye Defterleri; müstakil ve muhtelif kişilere ait olan vakfiyelerin yazılı olduğu tezhipli 410 defterle beraber toplam 623 adettir.  Bunlar; İstanbul Vakfiye Serisi (570-577); Mücedded Anadolu Serisi (578-619); Küçük Evkaf Serisi (623-633); Haremeyn Mukataa Serisi (730-733); Haremeyn Serisi (734-748); Rumeli Vakfiye Serisi (987-996); Müstakil Vakfiye Defterleri (1625, 634).

Hazine Defterler Atik Şahsiyet Defterleri; 660 adet olup, tamamı siyakat yazı ile yazılıdır. Aralarda divani yazı ile kayıtlı, vakfiye, zeyl, hüccet, hüküm, berat, ferman, tevcih kaydı gibi belgelere de rastlanılmaktadır. Tarih itibariyle 943/1536, 1282/1865 tarihleri arasını kapsamaktadır. Ayrıca bu defterlerin bir kısmı Anadolu, Rumeli, Haremeyn, Paşalar, Ağavat, Havatin, Paşalar, Muhasebe, Yeşil, Kırmızı, Beyaz ve Askerî gibi diğer bir kısmı vakıf bazlı olarak müstakil veya grup halinde tasniflenmiştir.

 Hurufat Defterleri/Ruznamçe Defterleri; vakıfların günlük tayin ve terfi işlemlerinin yazıldığı defterlerdir. Bunlar dönemin kaza idari yapısına göre tutulmuştur. Arap Alfabesine göre yerleşim yerleri isimleri alfabetik sıraya göre dizilmiş, vakıf işlemleri de ilgili kazanın isminin altına yazılmıştır. Defterler harf kelimesinin Arapçaya göre çoğulu hurufat kelimesinden almıştır. Vakıfların hemen her türlü görev tevcihâtının tutulduğu bu defterler, atîk ve cedîd olmak üzere tespit edilebilen en eski tarihli hurufat defteri 975/1567  son tarihli ise 1262/1844 tarihlidir. Ahi yapıları ile esnaf teşkilatı konularında oldukça zengindir. Bu defterler Anadolu Hurufat, Rumeli ve Dersaadet-Rumeli gibi serilerden oluşmakta özellikle Anadolu serisinin büyük kısmının başında defterin içerisinde bulunan yerleşim yerleri ve bulunduğu sayfalarla ilgili fihristleri bulunmaktadır. Rumeli ve Dersaadet-Rumeli serisinin ise bir kısmının fihristi olmakla beraber genel olarak karışık/mahlut şeklinde adlandırılmaktadır. Toplam hurufat defteri adedi 416’dır.

Yeni Şahsiyet/Esas Defterleri; 1262/1845 tarihinden sonra tutulan defterler olup vakıfların şahsiyet kayıtları ile görevlilerin tayin, terfi ve tedavül işlemlerini ihtiva etmektedir. Hazine Defterlerinin/Atik Şahsiyet devamı niteliğince olan defterler Müstakil esas Defterleri  Dersaadet Esasları, Anadolu, Haremeyn esasları gibi kısımlara ayrılmaktadır.

Atik şahsiyet, yeni şahsiyet ve hurufat defterleri ölüm, ferağ, intikal, azl, ref, kasr-ı yed, hüsn-i rıza, ehliyetsizlik, liyakatsizlik veya bir başka sebepten dolayı görevli atamalarını ihtiva eden defterler olup, vakfın adı, şahsın görev yaptığı hayratın adı, aldığı ücret, atama bürokrasisi, görev türü, aldığı ücret, görevini türü, vakfın türü, vakıf ile ilgili muhtelif defterlere detaylı bilgi için göndermeler mevcuttur.

           Ahkâm Defterleri; padişahlar tarafından vakıflarla ilgili olarak verilmiş emirlerin yazılı olduğu defterler olup 110 adettir. Ayrıca birde Sultan Abdulmecit Ahkamı, Sultan Mahmud Ahkamı gibi müstakil bir veya birkaç vakfa ait defterler de mevcuttur. Bunlarda esnaf grupları, vakıfların icare, icareteyn, âşâr, mukataa, gedik gelirleri, işletme usulleri ve vakıf akar ve hayratın "tamir ve termimleri", tahsisler, nizamnameler, evkaf görevlilerinin tayin, terfi ve ücretleri, Haremeyn vakıfları, surre alayları, merkez ve taşra teşkilatları, gayrimüslim vakıfları mevcuttur.    

Tafsil Defterleri; vakfın hayrat kurumları, gelir kaynakları, tahsisatları, görevli ücretleri ve diğer harcama kalemleri, tayin ve terfi işlemleri, mevkufatla ilgili işlemler, vakfiyenin kayıtlı olup olmadığı hakkında teferruatlı bilgiler mevcuttur.

Tafsil defterleri başlıca şu serilerden oluşmaktadır: Anadolu Tafsilleri (229-314); Der-Saadet Tafsilleri (955-963); Tafsil-i Nizâmât (932-952); Hicaz Tafsili (816-833); Rumeli Tafsili (992-994). Ayrıca serinin içerisinde birer Zeyl-i İlamat ve Teberrukât Defteri bulunmaktadır.

Berât ve Şurût Defterleri; beratların kaydedildiği defterler olup 24 adettir. Bunlar, Şurût ve Kuyûd-ı Berevât-ı Alişân, Şurût-ı Haremeyn, Şurût-ı Berevât (780-809) serilerden oluşmaktadır.

Feraşet Defterleri; Hicaz, Arabistan ve Haremeyn-İ Şerifeyn serisi içinde; Şurût-ı Haremeyn (nu: 797, H. 1268), Defter-i An Hazîne-i Haremeynü'ş-Şerifeyn Hm ü Haber (nu: 798), Defter-i Mekâtib tâbi Kalem-i Haremeyn (nu: 801, H. 1202), Ahkâm-ı Mekke ve Medine (nu: 813, H. 1299), Hicaz Tafsili (nu: 819-833, H. 1285-1335), Mekke Ahâli-i Vezâif ve Cevâli vs. serisinin devamı olarak; l-Feraseti Serife-i Mekke (c. 1-3; nu: 840-842), 2- Feraseti Seri fe-i Medine (c. 1-4; nu: 843-846) adlarında yedi defter bulunmaktadır. Bu defterlerde Haremeyn-i Şerifeyn'de bulunan vakıf hayrat kurumlarında çalışan hizmetlilerin kayıtları tutulmuştur. Bunların yazım usulü beratlar gibidir. Bu seri, Haremeyn'e ait Surre-i Kadîme Defterleri (nu: 847-848), Mekke ve Medine Esas Defterleri (nu: 849-855) ile devam etmektedir.

Duâgûy Defterleri; duâgû olarak görev yapan vazifelilerin isimleri, görev yeri ve mahalli, tayin, terfi ve azil halleri ve bağlı oldukları vakıflar ile aldıkları ücret kayıtlarının tutulduğu esas defterleri olup, 12 adettir. Bunların Mekke, Medine ve Hicaz Defterleri servisi olan Haremeyn'e ait Surre Defteri (nu: 863) ve Tevcihata Ait Hulâsa Defterleri (nu: 864-871, 1282-1300) ile devam etmektedir.

Hülâsa Defterleri; mütevelli, nazır, katib ve cabi olmak üzere ile vakfın hayratında çalışan görevlilerin tayin, terfi ve azillerine dair özet kayıtların tutulduğu defterlerdir. 1282-1329/1865-1911 yılları arasında düzenlenen bu defterler toplam 42 adettir. Çoğunluğu İstanbul'daki vakıf kurumlarına ait olmakla birlikte, Anadolu, Rumeli, Arabistan ve Haremeyn vakıfları içinde ayrı seriler de bulunmaktadır. Bazı Hulâsa Defterlerinde; Der-Saadet, Anadolu, Rumeli ve Arabistan kayıtları karışık bir şekilde birlikte yazılmıştır.

Hüccet ve İlâm Defterleri; 24 adet olan hüccet defterlerinin içinde yer yer ilamlara ve ilmühaber kayıtlarına rastlamak mümkündür.

İlmühaber Defterleri; Evkaf-ı Hümayun Nezareti’nde yazılan İlmühaberler, söz konusu ilmühaber defterlerinde yıllara göre toplanmış olup, 79 adettir. Bunlar,  Arşivde İlmühaber defterleri; Anadolu İlmühaber (nu: 295), Suret İlmühaber (nu: 296), Tafsili Asker (nu: 297) ve Anadolu Muhasebe İlmühaber Tafsili (nu: 298) gibi isimlerle kayıtlıdır.

Mühür Tatbik Defterleri; Vakıf mütevellilerin mühürlerinin bulunduğu defterler olup, üç adettir.

Köye Devir Defterleri; hayrat ve mevkûfâtı aynı köy sınırları içinde bulunan vakıfların o köyün ihtiyar heyetine devrine dâir muamelelerin kayıtlı olduğu defterler olup, üç adettir.  Bilhassa Cumhuriyet sonrası köy ihtiyar heyetlerine devredilen köy camileri ve bunlara ait akarlarla ilgilidir.

Fodûla Defterleri; Fatih, Sultan Selim, Süleymaniye, Mihrimah Sultan fodula defterleri gibi müstakil olarak adlandırılmaktadır.    

İntifa Hakkı Defterleri; Mazbut vakıflarda vakfiye şartları gereği hizmetlerini yerine getirildikten sonra vakıftan faydalanan kimselere ait kayıtlarla ilgili Cumhuriyet sonrası düzenlenen defterler olup, birisi klasör şeklinde olmak üzere üç adettir.

Maaş Defterleri; Tanzimat sonrası tutulan muhtacin maaş ve yardım defterleri olup, Cumhuriyet sonrasında da bir müddet bu gelenek devam ettirilmiştir. Defterlerde yardım alan kişilerin kimlik bilgileri ve yaşadıkları yerlerle ilgili bilgiler bulunmaktadır.

                        Tercüme Defterleri; Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Arapça vakfiye, zeyl ilâm belgelerinin Türkçe'ye tercümeleri ile Osmanlıca vakfiyelerin yeni harflere aktarılarak yazıldığı defterler olup, toplam 43 adettir.  

      Tesis Defteri; 2762 sayılı Vakıflar Kanunu'nun neşrinden sonra, Medeni Kanunun hükümlerine göre kurulan vakıfların kaydedildiği defter olup, bir adettir.

      Merkezî Sicil Defterleri; 1967 yılında kabul edilen 903 sayılı Kanun ve 2008 yılında kabul edilen 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’na göre kurulan yeni vakıflara ait kayıtları ihtiva eden  defterler olup, bunlar beş adettir.  

Şart Tebdili Defteri; Cumhuriyet döneminde yapılan vakıf şartları değişikliklerinin kaydedildiği defterler olup, birisi klasör halinde dört adettir.

Tevzin Defterleri; mülhak vakıfların gelir giderleri ile ilgili olarak senede veya üç senede bir defa olmak üzere düzenlenen belgelerin kaydedildiği defterler olup, beş adettir.

Yukarıdaki defterlerin dışında dosyalar da bulunmaktadır. Bunlar, Cumhuriyetten sonra yapılan iş ve işlemlerle ilgili olup 153 zabıt kutusunda 6250;  intifa kutusunda 175; 41 tescil kutusunda 3381; 473 tevliyet kutusunda 2071; 6 ekalliyet kutusunda 1 80; 3 köye devir kutusunda 104; 274 klasör içinde 23290 tesviye; 4829 adet 903 sayılı kanuna göre kurulan dosyası bulunmaktadır.

Ayrıca VAYS projesi kapsamında Vakıf Kayıtlar Arşivine Vakıflar bölge müdürlüklerinde bulunan 5940 adet defter ve 500.000 civarında evrak intikal ettirilmiş, bu defterlerden 5000 civarında olanı İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde getirilmiş olup, bunlar içerisinde 172 adet Adalar Şer’iye Sicilleri, 19 adet nüfus defteri ve Yunanistan ve adalara ait maarif defterleri, eytam defterleri, vakıf defterleri, maaş defterleri, gureba hastanesi defterleri ile diğer bölge müdürlüklerine ait muhtelif vakıf muamele defterleri bulunmaktadır.

KAYNAKÇA:

M. Fuad Köprülü, “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî Ehemmiyeti”, VD, S. 1(1938), s. 6;  aynı yazar, "Vakıf Müessesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, VD, S. 2(1942), s. 1-36; M. Alkan, “Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi”, VD, S. 30(2010) s. 2-34; İbrahim Ateş, “Vakıf Belgeler Arşivi’nin Dünü ve Bugünü”, 2. Vakıf Haftası 3-9 Aralık 1984, s. 28; Hasan Demirtaş, “Vakıf Araştırmalarından Kaynak Olarak Hurufat Defterleri”; VD, S. 37(2012), s. 47-92.

Mevlut CAM