KLASİK CİLDLERDE İMZALAR

.

Kültür ile sanatın ince ve zevkli konularından birisi kitap sanatlarıdır. Cildin, kitap sanatları arasında çok önemli bir yeri vardır.              

Cilt; bir kitap veya mecmuanın yapraklarını dağılmaktan korumak için yapılan koruyucu kapağın adıdır.

Türk cilt sanatı, Uygurlularla başlamıştır.

Cilt sanatı Türklerin İslâmiyet’e girmesinden sonra büyük bir gelişme göstermiştir. Bu gelişmenin sebeplerinden biri, yazı ve kitabın Müslüman Türklerce mukaddes sayılmasıydı. Özellikle dinî kitaplar belden yukarı seviyedeki yerlerde korunmaktaydı. Yazı ve kitaba gösterilen bu özel ilgi onun tezyinine ve ciltlenmesine de ayrı bir önem verilmesini sağlamıştır.

Cilt ustaları isimlerini ekseriyetle gizlemişler veya isimlerini pek yazma ihtiyacı duymamışlardır. Ancak azda olsa Türkiye Selçuklu ve bu üslubu taşıyan ciltleri yapan usta isimleri, ciltlerin köşebent içlerinde, şemse merkezinde, mikleb şemsesinde, sertabda, köşebent önünde, zencirek kartuşunda ve kapak içlerinde görülmektedir.

XV. yüzyılda sağlanan kuvvetli siyasi istikrar, memleketin iktisadi hayatında, dolayısıyla kültür ve sanat faaliyetlerinde de canlılık yaratmış, bunun sonucu olarak birçok sanat dalında olduğu gibi, Türk ciltçiliğinde de en güzel eserler meydana getirilmiştir. İşte bu dönemde yapılan,  Osmanlı üslubu taşıyan ciltleri yapan usta isimlerine de azda olsa rastlamak mümkündür.

Ayrıca tarihe tanıklık eden, yorulmuş, tamirine ihtiyaç duyulmuş ciltlerde de tamir kitabelerin rastlanmaktadır.

Biz bu bildirimizde ülkemizde ve yurt dışında bulunan Yazma Eser Kütüphanelerindeki yazma eser ciltlerinde rastladığımız cilt uslarının isimleri bulunan ciltleri ve tamir kitabeleri bulunan eserlerdeki tamir kitabelerini tanıtmaya çalışacağız.

 

               Selçuklu Cildi, Türk-İslam Cild San’atı içerisinde önemli bir yere sahiptir. “Türkler, cild yapmayı çililer’den önce öğrenmişlerdir” gerçeğiyle hareket edersek ve onların, kâğıdın sırrını Çinliler’den öğrendiklerini de göz önüne alırsak, Türklerin cild san’ atındaki önemi hemen ortaya çıkar.

               Türk Cild San’atı Uygurlular’la başlamıştır. Türk cildine ait en eski örnek VIII. yy’a tarihlenebilen ve Karahoça’da ortaya çıkarılan 2 yazma (resim: 1-2 ) dır. Gene Uygurlular’a ait üçüncü bir örnek ise XIII. yy. ’a aittir  (resim: 3).

               İslam San’atlarının birçoğunun menşeini Hıristiyan veya diğer dinler san’atlarına dayandırmak isteyen kimi araştırmacılar, Türk Cild San’atı konusunda da aynı düşüncede olduklarından, İslam cildinin en büyük temsilcisi olan Türk Cildi için: “XV. yy. ortalarına kadar Türk cildi görülmez.” Kanaatini taşımaktalar, bunun sonucunda da, Gazneli, B.Selçuklu ve Timurlu Türk Cildleri’ne İran; Anadolu Selçuklu, Suriye, Irak ve Mısır Türk Cildleri’ne “Arap veya Memluk Cildi” demektedirlerBu görüşe, Türk araştırmacıların bazıları da katılmaktadır.3] Ancak önceki araştırmalarımız sonucunda, bu görüşlerin tutarlı olmadığı ortaya çıkmaktadır. Çünkü bu araştırmalarda 1166, 1182, 1196, 1203’lü yıllara ait Türk (Selçuklu) cildleri tesbit edilmiştir. Selçuklu ve Anadolu Selçukluları’na ait cildler bir üslup oluşturmuş ve bu üslup, XIII. yy. ‘ın III. Çeyreğinden itibaren Memluk Cildi’ne tesir etmiş, bu tesir XIV. yy. ‘da Anadolu

  Beylikleri döneminde de devam etmiş, hatta fatih dönemi (XV. yy. sonları) ne kadar uzanmıştır.

      Biz bu takdimimizle, bu ciltler üzerinde bulunan imzalar hakkında örnekler vereceğiz. Selçuklu ve devamı ciltlerinde imzalar çok az sayıdadır. 1986 yılından beri yaptığım araştırmalarda tespit edebildiğim imzalı cilt sayısı 13 kadardır. Merhum Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in tespit edebildiği de bazıları benim tespitlerimle aynı olmak üzere, o civardadır.<!--[if !supportFootnotes]-->[5]

      Konuyu 3 başlık halinde incelemek uygun olacaktır.

Usta isimleri

İmzaların bulunduğu yerler

İmza’nın uygulanış şekli.

USTA İSİMLERİ

               a)İbrahim (Süleymaniye, Laleli:411) 815/1412 (Resim:4).

                  (T.S.M.K. , III. Ahmed:28/2) XIII. Yy. I. Y. (Resim:5).

b) Yusuf el-Konevi (Süleymaniye, Fatih:228) 737/1337 (Resim:6).

c) Muhammed er-Reşit (Süleymaniye, Turhan Valide:253)- (Resim:7).

d) Sermedi (Süleymaniye, Ayasofya:1369)- (Resim:8).

e) Esed (Süleymaniye, Ayasofya:3248) 732/1332 (Resim:9).

f) Hasan (Süleymaniye, Ayasofya:1066) 743/1343 (Resim:10).

   (T.S.M.K. , A.286) 1385 (Resim:11).

g) Mücellid (Bursa, YEBEK, Genel:931) XV. yy. başları (Resim:12).

h) El-Mağribi (Süleymaniye, Ayasofya:58) XIV. yy. (Resim:13).

I) Muhammed es-Seyyid(Süleymaniye, Şehit Ali Paşa:371) XIII. yy. sonu(Resim:14).

j) Mahmut (Vak. Gnl. Md. Arşivi No:51)<!--[if !supportFootnotes]-->[6]<!--[endif]--> XIV. yy. sonları (Resim:15).

k) emin (Süleymaniye, Ayasofya:3437) XIV. yy. (Resim:16).

              (Bursa, YEBEK, Hüseyin Çelebi:795)1420

(Bursa, YEBEK, Ulu Cami:435)1434 (İznik)

(Süleymaniye, Ayasofya:1065) XIII. yy. II.  yarısı (Resim:17).

(T.S.M.K. , III. Ahmed:543) XV. yy. başları  (Resim:18).

l)Muhammed eş-Şehid (Süleymaniye, Ayasofya:1065)XIII. yy. II. y. (Resim:19).

m) Abdurrahman (T.S.M.K. , E.H. : 247) XIV. yy. başı (Resim:20)

N)Mecdüddin  ”(t. s. m. k. a. 2334)654/1256(resim:21)

O)Ahmet (Hamdi) (Bursa, Yebek, Hüseyin Çelebi:481)XIV. yy. sonu-XV. yy. başları(resim:22)

P)Eyyüb (Bursa, Yebek, GENEL:931)XIV. YY.SONU-XV. yy. başları(resim:23)

R)Hasbi yallah (Süleymaniye, Turhan valide:228)XIII. yy. sonu(resim:24).(Süleymaniye, reisü’l-küttab:13) XIII. yy. II. yarısı(resim:25) (Amasya il halk küt. Yaz:1477) XIII. yy.I yarısı(resim:26)

(T.S.M.K. A.347/3)XIII. yy. sonu-XIV. yy. başı(resim:27). Birde temellük kitabesi olanlar vardır:

A)Sahibuhu hasan (Süleymaniye, Ayasofya:1018)777/1375(resim:28).

B)Sahibuhu hasan (Bursa. Yebek, genel,931)XV. yy. başı(resim:29)

İMZALARIN BULUNDUĞU YERLER:

A)Köşebent içlerinde

(İbrahim)Süleymaniye, laleli:411(resim:4)

(Muhammed er-Reşit)Süleymaniye, Turhan valide:253(resim:7)

(Sermedi)Süleymaniye, Ayasofya:1369(resim8)

(Hasan) Süleymaniye, Ayasofya:1066(resim:10)

(Mağribi)Süleymaniye, Ayasofya:58(resim:13)

(Muhammed es-Seyyid)Süleymaniye, Şehid âli paşa:371(resim:14)

(Emin)Süleymaniye, Ayasofya:3437)(resim:16)

(Emin)bursa, Yebek, Hüseyin çelebi:795.

(Emin)bursa Yebek, ulu cami:435.

(Emin)Süleymaniye, Ayasofya:543(resim:17)

(Emin) T.S.M.K. A.2334(RESİM:18)

(Mecdüddin)T.S.M.K. A.2334(resim:21)

B)şemse merkezinde:

(İbrahim) T.S.M.K. III. Ahmet:28/2 (resim:5).

(Yusuf el-kon evi)Süleymaniye, Fatih:228(resim:6).

(Esed)Süleymaniye, Ayasofya:3248(resim:9).

(Hasbiyallah)Süleymaniye, Turhan valide:228,(resim:24).

(Muhammed eş-Şehid)Süleymaniye, Ayasofya:1065(resim:19)

C)Miklep şemsesinde:

<!--[if !supportFootnotes]-->[1]<!--[endif]--> Merhum a.Süheyla Ünver(a.g.e. s.79)imzayı böyle okumuştur. Ancak ”Muhammed eş-şerif”,gibi de görülmektedir.

( Hasbiyallah ) Süleymaniye, Turhan Valide: 228 (resim: 24).

d ) Sertabta:

( hasbiyallah ) Süleymaniye, Turhan Valide: 228 (resim: 24).

e ) Köşebent önünde:

( hasbiyallah ) T.S.M.K. ,A. 347/3 (RESİM: 27)

f ) Zencirek Kartuşunda:

( abdurrahman ) T.S.K.M. ,E.H.: 247 (resim: 20).

g ) Kapak İçlerinde:

(Amel-i Mücellid Sahibuhu Hasan) Süleymaniye, Ayasofya: 1018 (resim: 22).

(Mücellid Hasan) TSMK. A. 286 (resim: 11).

(Mücellid Hasan (Hamdi) Bursa, YEBEK, Hüseyin Çelebi: 481(resim:22))

(Mücellid Eyyüb sahibuhu Hasan ) Bursa, YEBEK, genel: 931(resim: 23)

(Mahmüd) Vakıflar Genel Md. Arşivi no:51 (resim: 15).

3-İMZALARIN UYGULANIŞ ŞEKLİ:

Bu imzalar, çoğunlukla 4-6-11 mm. çapında yuvarlak mühürler şeklinde uygulanmıştır.

Bunun dışında:

Zencirek kartuşunda baklava dilimi içinde

Kapak içlerinde, tezyinat arasına ustaca yerleştirilmiş, yuvarlak veya basık altıgen şekiller içlerinde de uygulanmıştır.

Sonuç olarak:

               Bazı san’at dallarında da olduğu gibi, san’atkarın tevazuundan –olsa gerek, şimdiye kadar ancak 22 adet imzalı cilde rastlanmıştır.

               Bu cildler 1256-1434 periyodunda yapılmışlardır. Bu, bize Selçuklu, Beylikler(Memluk), Osmanlı zincirini de göstermektedir.

              Bu imzalar; şemse, köşebent, zencirek, Sertab, mıklep ve kapak içlerinde olmak üzere cildi bütün bölümlerinde kullanılmıştır.

Aynı imzalar (mühürler) geniş bir periyoda kullanılmıştır.

SELÇUKLU CİLTLERİNDE İMZALAR

Resim-1,2:Karahoço’da bulunan ilk Türk cilt(Uygur)örnekleri.

Resim-3:Karahoço’da daha sonra bulunan üçüncü cilt örneği.

Resim-4:Amel-i İbrahim (Süleymaniye küt. Laleli:411) Şemse merkezi’nde.

         Sf. no:511

AHMET SAİM ARITAN

Resim-5:Amel-i İbrahim(T.S.M.K. III. Ahmet:28/2)Şemse merkezi’nde.

Resim-6:Amel-i Yusuf el-konevi(Süleymaniye küt. Fatih:228)Şemse merkezi’nde.

Resim-7:Muhammed er-Reşit (Süleymaniye küt. Turhan Valide:253)Köşebent’te.

Resim-8:Amel-i sermedi(Süleymaniye küt. Ayasofya:1369)Köşebent’te.

Resim-9:Amel-i Esed (Süleymaniye küt.,Ayasofya:3488)Şemse merkezi’nde.

Resim-10:Amel-i Hasan (Süleymaniye küt. Ayasofya:1066)köşebent’te.

Sf. no:512

SELÇUKLU CİLTLERİNDE İMZALAR

Resim-11:Amel-i Mücellit Hasan(T.S.M.K. III. Ahmet:286)Kapak İçi’nde.

Resim-12: Amel-i Mücellit(Bursa YEBEK, genel:931)Kapak İçi’nde.

Resim-13:Mağribi(Süleymaniye küt. Ayasofya:58)Köşebent’te.

Resim-14:Muhammed es-Seyyid(Süleymaniye küt.Şehit Ali Paşa:371)Köşebent’te.

Sf. no:513

Resim-15:Mahmud(Vakıflar genel müd. Arşivi no:51)kapak İçi’nde.

Resim-16:Amel-i Emin(Süleymaniye küt. Ayasofya:3437)köşebent’te.

Resim-17: Amel-i Emin(Süleymaniye küt. Ayasofya:1065)köşebent’te.

Sf. no:514

Resim-18:Amel-i Emin (T.S.M.K. III. Ahmet:543)Köşebent’te.

Resim-19:Muhammed eş-Şehid(Süleymaniye küt. Ayasofya:1065)Şemse merkezi’de.

Resim-20:Abdurrahman(T.S.M.K. E.H:247)Zencirek ortası’da.

Sf. no:515

Resim-21:mecdüddin(T.S.K.III. Ahmet:2334)Köşebent’te.

Resim-22:Amel-i Mücellit Ahmet…(Bursa YEBEK, Hüseyin Çelebi:481)Kapak İçi’nde.

Resim-23:Mücellit eyyüb (bursa YEBEK, genel:931)Kapak İçi’nde.

Sf. no:516

Resim-24:Hasbi yallah(Süleymaniye küt. Turhan Valide:228)Mikleb Şemsesi’nde.

Resim-25: Hasbi yallah(Süleymaniye küt. reisü’l-küttab:13)Köşebent Önü’nde.

Resim-26: Hasbi yallah(Amasya il halk küt. Yazmalar:1477)Şemse Dilimleri’nde.

Sf. no:517

Resim-27:Hasbi yallah(T.S.M.K. III. Ahmet:347/3)Köşebent Önü’nde.

Resim-28:Amel-i Mücellit Sahibuhü Hasan (Süleymaniye küt. Ayasofya:1018)Kapak İçi’nde.

Resim-29:Sahibuhü hasan(Bursa, YEBEK, genel:931)Kapak İçi’nde.

Sf. no:518

---

Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1947, s.221.

Bu fikrin temsilcileri olarak F.Sarre, M. Ağaoğlu, A.Grohman, E. Gratzi, M.S. Diamand. A.U.Pope ve A. Sakisian’ı sayabiliriz. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.; Ahmet Saim ARITAN, Konya Müzelerinde Bulunan Selçuklu cildlerinin Özellikleri, Konya 1987, Basılmamış yüksek Lisans Tezi.

N.Rüştü BÜNGÖL, Eski Eserler Ansiklopedisi, C.I, İstanbul… ,S.73

1    Bu konu için bkz; Ahmet Saim ARITAN, Konya Dışındaki Müze ve Kütüphanelerde Bulunan Selçuklu ve Selçuklu Üslubunu Taşıyan Cilt Kapakları, Konya 1992, Basılmamış Doktora Tezi.

2     A. Süheyl Ünver , “ Anadolu Selçukluları Kitap Süsleri ve Resimleri “ , Atatürk Konferansları V, 1971-72’den ayrı basım, Ankara 1975, s.79.

  Sadi bayram, “XIV. Asırda Tezhiblenmiş, Beylik Dönemine Ait Üç Kur’an Cüzü “ , Vakıflar Dergisi,

S. XVI. , Ankara 1982, s. 147(Kanaatimizce, cilt kapağı ile kapak içleri orijinal değildir. Kapak içi, tamir esnasında sonradan konulmuştur.)  

    Zeren Tanındı “ Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri ”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık:4, İstanbul 1990, s.115.

OSMANLI CİLTLERİNDE BULUNAN İMZALARA ÖRNEK:

ÖRNEK NO : 17

RESİM NO :

ESERİN ADI : en-Nihaye fi Garibi’l-Hadis

DİL \ KONU :

ENVANTER NO : 4038

ÖLÇÜLER : Cild ve Kâğıt: 210x315 mm.

Yazı: 120x220 mm.

VARAK (YAPRAK) SAYFA :353

KETEBESİ (TARİH) : 1131/1718-1719( Envanter Kaydı)

MÜELLİFİ : İbn Esir el-Cezeri Mecdedir el-Mübarek b.Muhammed

HATTÂTI : -----

MÜZEHHİBİ : -----

MALZEME VE RENGİ :Kızılkahverengi, Sahtiyan

İNCELEME TARİHİ :