KATALOGTA YER ALMAYAN VE ORTAYA YENİ ÇIKAN BURDUR ŞER'İYE SİCİLİ
I.BURDUR
SEMPOZYUMU
Mahkeme sicilleri kadıların tuttukları zabıt defterleridir. Muhteva
olarak çok çeşitli belgeleri ihtiva etmektedir. Bunlar
genellikle; dava zabıtları, hüccet ve i'lamlan, tereke ve taksim kayıtlan,
nikah kayıtlan ile talak davları, günlük narh kayıtlan yanında, klasik dönemde
merkezden gönderilen; ferman, berat, tezkere, ve mektup gibi idari konulan
ilgilendiren çok sayıda belgeler yer almaktadır.[7]
Bunun dışında mahalli yöneticilerin, şehir ve çevresinin
yönetimi ve imarına dair emir ve uygulamalar da bu defterlere kaydedilmiştir.[8]
Kadı sicillerindeki zengin arşiv malzemelerini
gören birçok bilim adamı "Hazine-i Evrak kayıtları derecesinde ehemmiyetli
birer memba'' olduğuna işaret etmiştir. Hatta günümüz
tarihçilerinin kutbu sayılan Prof. Dr. Halil İnalcık;
''Siciller önümde bir ufuk açtı'' [9]
demektedir.
Geçekten Osmanlı Devlet yapısı ve şehrin tarihi
dokularının belirlenmesin de bu siciller birinci elden kaynak durumundadır.
Tanzimat'tan sonra kadıların yetkileri daraltılarak baktıkları davaların sayısı
ve cinsi azalınca sınırlı sayıda belge Şe'riye
Sicillerine kaydedilir hale gelmiş bunun sonucu
olarak bu defterlerin daha önceki zengin muhtevası kaybolmuştur. Şer'iye Mahkemelerinin 1917'de adliye
nezaretine bağlanmasından sonra ise şer'iye sicillerine kaydedilenlerin artık birkaç alanı kapsayacak şekle dönüştüğü görülmektedir.[10]
Osmanlı döneminden günümüze intikal eden Türk hukukunun otantik
kaynaklarından olan şer'iye sicillerinden
birçoğu 1991 tarihinden itibaren Ankara da ki Milli Kütüphane'de saklanma
yoluna gidilmiştir. Tabiî ki bu merkezde toplananlar,
sadece bilinen ve katalogda yer alanlardır. Oysa Türkiye sınırları içinde kalan
Osmanlı Kazaları merkezine ait Şe'riye sicillerinin
tamamı tespit edilip muhafıza altına alınamamıştır. Bu konuda
kurumlar hassas olmadıkları için bazı kazaların arşivleri içinde Şeri'ye Sicillerinin de
bulunduğu görülen arşivlik malzemenin SEKA'ya
gönderildiği düşünülmektedir. 1990'lı yıllarda Bolvadin
Kaymakamlığına ait arşiv SEKA'ya gönderilirken o
zaman Bolvadin Anadolu Lisesi'nde Müdür olan Sayın Muharrem Bayar'ın SEKA'nın
önünde çadır kurup kendi imkânlarıyla tek başına belgeleri
ayırdığı sırada bulduğu Bolvadin şer'iye sicilleri[11] koruma
altına alınmıştır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Bursa Şeri'ye Mahkeme
Sicilleri'nin yakılmasına teşebbüs edilmiş, bir imam tarafından evine kaçırılarak sonra hava yumuşayınca müzeye verilmiştir.[12]
Bu örnekler, şer'iye sicillerinin bilinmeyen bir kısmının kazaların arşivlerinde hala bulunabileceği düşüncesine götürmekte ve ümitlendirmektedir.
Yine
Konya da bu yıl içerisinde çöpte bulunan ve Konya Bölge Yazma Eserler
Kütüphanesine satılan bir mahkeme sicili de bu tezimizi kuvvetlendirmektedir.
Kaza arşivleri dışında bazı
ailelerin elinde de sicillerin bulunduğu bu bildiride
tanıtılacak Burdur şer'iye sicilinden de anlaşılmaktadır. Özellikle dedelerin 19. y.y. sonu 20. y.y. başlarında kadılık veya naiplik yaptığı bilinen
ailelerin özel arşivlerinde bazı kazaların
son dönem tutulan şer'iye sicillerinin
bulunduğu göz ardı edilmemelidir. Bunların biran önce belirlenip denetim altına
alınması gerekir. Şimdiye kadar 32 adet
olarak bilen Burdur şer'iye sicili 1992 yılına
kadar Mevlana Müzesi Kütüphanesinde saklanmıştır.
1992 yılında Türkiye genelindeki bütün mahkeme sicillerinin bir
merkezde toplanması projesi çerçevesinde Ankara'da ki Milli Kütüphaneye
nakledilmiştir. [13]
Bu sicillerin 2000 yılında mikrofilmleri Ankara'da ki Milli
Kütüphaneden Burdur il Halk Kütüphanesine getirilmiş, ancak mikrofilimden faydalanma zor olduğundan eski Burdur Senatörü Ekrem Kabay tarafından mikrofilmlerinin
çıktıları yaptırılarak ciltli halde Burdur İl Halk
Kütüphanesi bünyesinde araştırmacıların hizmetine
sunulmuştur.
Şimdiye kadar 32 olarak bilinen Burdur şeriye sicilleri
Bu bildiride arz edeceğim hiçbir katalogda yer
almayan sicille birlikte 33' e çıkmıştır. Mezkûr sicil
gözaltına alınan bir zanlıda bulunmuştur. Israrla
fotokopisini edindiğim ve arşivimde sakladığım 1267 tarihli 18 x
46,5cm ebadında beyaz karton kapaklı defterin, iç tarafında bir takım
hesaplamalar bulunmaktadır. Bundan sonraki sayfaya tarafımdan bir numara
verilmiştir. Burada esas kayıda başlanmış ve şöyle denilmektedir.
''Medine-i Burdur da Şeyh Sinan Mahallesinde vaki merhum ve mağfurunnleh Derviş Mehmet Paşa'nın bina eylediği kütüphanenin hafız-ı
kütübü olan Şeyh Ali Zade es-Seyit Hüseyin Esat
Efendinin bundan akdemce vefatı vukufu ile deruna kütüphane-i mezkûrda mevcut
bi'lcümle kütübü nefise muteveffa-ı muma ileyhin biradeli ve ber mucibi şart-ı vakıf-ı hafız-ı kütübü bulun es-Seyit Ali Emin Efendi yedine
devir ve teslim olun kütübü mezburelerdir ki; ber vechi ati zikrolunur'.1267
Zilhicce
Kütüphanede bulunan kitapların
tasnifi zamanın usüllerine göre yapılmıştır;
Kitabın Konusu
|
Adedi
|
Tesir İlmi
|
118
|
Fıkıh Usulü
|
243
|
Mevı'ze
|
74
|
Değişik konular
|
91
|
Meâni
|
104
|
Menakıb
|
83
|
Hikmetle ilgili
|
38
|
Tasavvuf
|
36
|
Tarih
|
10
|
Sukuk
|
7
|
Tıp
|
10
|
Lügat
|
31
|
İlm-i Edep ve Mantık
|
61
|
Hadis
|
65
|
Akit
|
43
|
Nahiv
|
196
|
Sarf
|
32
|
Çeşitli konulrda (Gök Hüseyin Zade vakfı)
|
92
|
Değişik konulrda ((Şeyh Ali Zade'ye ait)
|
84
|
Değişik konularda (Şeyh Hüseyin efendiye ait)
|
84
|
Değişik konularda
(Kütüphaneye emanet olarak bırakılan fakat sahipleri tarafından geri
alınmayan
|
13
|
TOPLAM
|
1515
|
Gök Hüseyin zade Ahmet Nazif Efendi tarafından vakfedilen 92 adet
kitabın isimleri tek tek zikredilmiştir.
|
1267
(1850) Şeyh Ali zade dimekle ma'ruf Şeyh Hüseyin Esad
Efendi b.Şeyh Ömer Efendi zevcesi Kamile ile oğulları Ömer
Memduh, Said, Yusuf, Mehmed 84 adet kitab mumaileyh nasb edilen vasi valideleri
Kamile tarafından
mahkemeye müracaat etmişler mahkeme bu kitapların
Derviş Mehmet Paşa kütüphanesinde kalması
yönünde karar vermiştir. Bu konuyla ilgili
kararda tanıtmaya çalıştığımız sicilin 23. yaprağında yer almaktadır.
Mahkeme sicilinin 24. Yaprağında; mezkûr kütüphaneye emanet olarak bırakılan fakat sahipleri
tarafından geri alınmayan 13 adet kitabın vakıf mührü basılmak üzere bekletildiğine dair kayıt yer almaktadır.
Kütüphaneye
vakfedilen eşyalar ve diğer menkul ve gayrimenkuller tek tek yazılmıştır.
Cinsi
|
Adet
|
Fiyat
|
Mangal
|
1
|
4
|
Pekmez tavası
|
1
|
8
|
Kazan-Kebir
|
1
|
22
|
Diğer Kazan
|
1
|
8
|
Diğer Kazan
|
1
|
7
|
Abdest İbriği
|
1
|
1
|
Buhurdanlık
|
1
|
|
Toplam
|
7
|
50
|
Ve
yine devletli Sadr-ı esbak Derviş Mehmet Paşa merhumun evkaf-ı hamse-i bildürmek içün Vakit Çalar Saat 1 adet.
Vakfiyesinde mukayyed Sargun kariyesinde çiftçi menazili 5 bab.
Vakfiye-i
mahmulun bihasında mukayyed Sargun karyesinde Şeyh Ömer Efendi
vakfı - Taze ağaç 250 Ad. (Armut, alıç, erik, kavak)
Vakfiye-i ma'mulun bihasında mukayyed Tilki dere nam
mahalde vakıf üzüm bahçesi bab 2. Ve yine vakfiye-i ma'mulün bihasında mukayyed
Seyh Ömer Efendi vakfı orta yanda bahçe kapusu civarında bağ 1 Ad.
Yine
vakfiye-i ma'mulün bihasında mukayyed Şeh Sinan
mahallesinde hafız-ı kütüpler sakin olmak için ferhani ve tahtani menzil
durumunda serinler ile maa 1 bab.
Paşa-1 musarun ileyhisi bu
vakfiye-i mahya-ı Saadet üzerine vakfeylediği nukutu mevkute
500 nukut, Sonradan ashab-ı vakfın Kitapların bozulan ciltlerinin tamiri için
vakfettikleri nukutu mevkufe Üç dibek mahallesinde Atife Hanım vakfı nukutu
mevkufe 300 (Kadın olması)
Hatice Kadın Vakfı 50.....
Muraki Mehmet Efendi Vakfı 130
Gök Hüseyinzade Hacı İbrahim Efendi Vakfı 125
Kara evlili Mehmed Efendi Vakfı 100
Fatma Hanım Vakfı 250
Düzenlioğlu Vakfı 200
Harice-i
vakfiye eşya beyanı elan mevcut
Büyük Şamdan 1
Halı Yastık 4
Minder 1
Yorgan 1
Pistahte 5
Pirinç bilbazeli handil 5
Timur iskemle 1
Yine Elkari (el'isi )............ pirinç taş 1
Mücellit
Takımı beyan
Beyaz mermer 1
Kır kebir mermer 1
Kırmızı mermer 1
Endaze 2
Bıçak-ı Sağır ve Kebir 3
Bilegi Taşı 1
Keski 1
Pergel 2
Kalem 2
Cendere
Şeyh Sinan Mahallesi'nde
bulunan kütüphane, aynı zamanda Mütevelli ve hafız-ı kütüplük görevini yürüten
Esat Efendi'nin ismiyle de anılır. Mermer üzerine altın Talik yazısıyla yazılı
kitabesi 1914 depreminde yerinden düşmüştür.[14] Burdur
kesme taşından Osmanlı ve Türk kütüphane mimarisi tarzında kubbesi kurşunla örtülü olarak Derviş Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Vakfiyelerden anlaşıldığına göre buradaki kitaplar başka yerlere nakledilmiş, bina mütevelliler elinde
kalmıştır. Mütevelliler zaten depremde hasar görmüş olan binanın kubbesini yıkarak ahşap çatı ve tavan
yapmak suretiyle tahrip etmişlerdir. Kapı üzerinde 10
satırlık manzum ve 1232 H. (1816 M) tarihli bir kitabesi mahalli basında
zikredilmiş ise de bu kitabe kaybolmuştur.[15] Bu
kütüphane kitap sayısı itibariyle mevcut kütüphanelerin en zengini olup, 1881
yılında 1260, 1898 ve 1903 yılları arasında ise 4500 kitap mevcut olduğu bilinmektedir.
18. asrın sonraları ile 19. asrın başlarında Derviş Mehmet Paşa Kütüphanesinde üç
hafız-ı kütüp (Kütüphaneci) görevlendirilmiştir.[16]
Osmanlı kütüphaneciliğinde kütüphanelerin çalışma saatlerinde bir esas bağlanmadığı bilinmektedir. Mesela, 18.asırda kurulan bazı kütüphanelerin
vakfiyelerinde kütüphanelerin açık bulundurulması gereken saatler üzerinde
dikkatle durulduğu görülür. Yeterli
aydınlatma sisteminin bulunmaması kütüphane kurucuları kütüphanenin çalışma saatlerini güneşin konumuna göre
ayarlamaya sevk etmiştir.
Bu asırda kütüphanenin büyüklük
kapasitesine göre haftada beş veya altı gün açık
bulunurdu. Kütüphaneler güneşin doğuşundan bir saat sonra açılmakta, güneşin batışından bir saat önce kapanmaktadır. Derviş Mehmet Paşa Kütüphanesi ise birçok
kütüphaneden farklı olarak vakfiyesinde hergün açılacağı bildirilmiştir.[17]
Ayrıca bu kütüphanede eğitim yapıldığına dair bilgiler mevcuttur.[18]
Tanıtmaya çalıştığım 1267 tarihli Burdur Şeriye Sicili, Burdur
ilimizin kültür tarihi bakımından önemli bir belgedir. Sicillerde ki bilgiler
Derviş Mehmet Paşa Kütüphanesiyle ilgili
olmakla birlikte 18. yüzyıl kütüphaneciliğine de ışık tutmaktadır. 18. yüzyılda bulunan Osmanlı kütüphaneleri arasında yer
alan Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi, İsparta Halil Hamit
Paşa Kütüphanesi, Nevşehir Damat Ferit Paşa Kütüphanesi, Konya Yusufağa Kütüphanesi gibi
önemli kütüphaneler arasında sicilimizde adı geçen Burdur Derviş Mehmet Paşa Kütüphanesi
kütüphanelerin en önemlilerinden biridir. Bugün bu kütüphanenin kitaplarının
1687 tanesi Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde okuyucuyu hizmetine
sunulmuştur. 625 adedi de İstanbul Süleymaniye
Kütüphanesinde tamir için beklemektedir.
Bu kütüphaneye ait kitapların kimler tarafından ne şekilde kütüphaneye vakfedildiği, yine bu
kitapların 18. yüzyıl tasniflerin nasıl yapıldığını da bu sicilde görmekteyiz.
Ülkemizde, kütüphanelerin mahalli
idarelere devrinin tartışıldığı bu günlerde mahalli imkânlarla kütüphanelerin çok güzel bi şekilde hizmet verebileceğini yine bu sicilden
anlamaktayız.
Yine bu sicilde 18. yüzyılda
bulunan kütüphanelerin bünyesinde mücellidlerin bulunduğunu da görüyoruz. Ayrıca; kütüphane çalışanlarına gerçek değerin verildiğini, vakfedilen bugünkü anlamda lojman diyebileceğimiz konutlarda kaldıklarını, maaşlarının da vakıf
gelirlerinden ödendiğine şahit oluyoruz. Yine bu sicilde kütüphaneye bağış yapanların çoğunluğunun bayanların olması da dikkat çekmektedir. Yine bu dönem de
kütüphanelerin mahkeme sicilerine geçen vakfiyelerinden anladığımıza göre bugünkü, bütün devlet kurumlarında uygulanan ayniyat
talimnamesinin benzeri o günlerde de uygulanmıştır.
Her mahallenin bir adı her adında birçok hikâyesi vardır. Mahalli
idarelerimiz, mahalle ve semt adlarını verirken bu sicilleri bir kaynak olarak
görmeleri temennimizdir.
Son olarak bu mahkeme sicillleri Türk Kütüphanecilik tarihini araştıracaklar için birinci derece kaynak durumundadır.
[7] -Yrd.
Doç. Dr. İzzet SAK, 10 Numaralı Konya Şeri'iye Sicili, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları Konya 2003, s.8
[9] -
Emine Çaykara, Tarihçilerin Kutbu ''Halil İnalcık, Kitabı'' , Türkiye İş Bankası Yayınları İstnabul 2005, s.125
[10] -
Yusuf Küçükdağ ''Şeriye Mahkemelerinin Adliye Nezaretine Bağlandığına Dair Bozkır Şeriye Siciline
Kaydedilmiş 12 Mart 1917 Tarihli Kanun''. Hukuki Araştırmalar Dergisi, Sayı: 3, s.33-35
[11] -
Yusuf Küçükdağ, '' Türk Hukukunun Otantik Kaynaklarından Kadı / Şeriye Sicilleri'' ,
Hukuki Araştırmalar Dergisi Sayı:2 , s.25 - 26
[12] -
Emine Çaykara, Tarihçilerin Kutbu ''Halil İnalcık, Kitabı'' , Türkiye İş Bankası Yayınları İstanbul 2005, s.125
[13] - Yrd. Doç. Dr. İzzet SAK, 10
Numaralı Konya Şeri'iye Sicili, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları Konya 2003,
s. xxx
[15] Oral
M.Zeki, Burdur Kütüphaneleri ve Kitap Vakfiyeleri Vesikaları s.233, Türk Tarihi Basımevi Kurumu 1960 Ankara
[16] Erünsal İsmail, Türk
Kütüphaneleri Tarihi, II Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s.180, Ankara 1991
Burdur Araştırmaları 3 s. 51-56
Yorumlar