Yazma Eserler Sözlğü

 

 

 

 

 

Yazma Eserler Sözlüğü

 

 

 

 

 

A

      Âbâdî : Eskiden kullanılan kâğıtlardan birinin adıdır. Hint âbâdîsi de denilirdi. Hindistan'da Devletâbâd şehrinde yapıldığı için bu adı almıştır. Sarımtırak renkli, güzel ve parlak bir kâğıttır. Kur'an ve murakkalarda kullanılırdı. Dut ağacı elyafından yapılan bu kâğıtların bir zamanlar Avrupa taklitleri görülmüştür; (Frenk âbâdîsi)[1]

Acem kösteği: Eski yazmalarda kitap dikildikten sonra, dibinde ve iç tarafından, bir kısmı kitaba, bir kısmı da cilde gelmek üzere yapıştırılan, ince tıraş edilmiş deri parçası. Bu şekilde yapılan ciltler çok sağlam olurdu.

Acem sanatkâr : Türkiye'ye dışardan gelen sanatkârlara denirdi. «Arap olmayan» anlamına gelirse de bizde doğuda bulunan milletlere Acem denmiştir. Bunlara Asya Türkleri de dahildir. Bu deyiş bugün yalnız İranlılar için kullanılır.        

Âdilşâhî: Eskiden kullanılan kâğıtlardan birinin adı. H. XI. (M. XVII.) yüzyıl başlarında kullanılmıştır[2].

Ağaç : Tezhipte kullanılan süsleme motiflerindendir. Servi, hurma, hayat ağacı, meyveli, ya da çiçekli ağaçlar tezhip unsuru olarak kullanılmıştır.

Ahar : Nişasta, yumurta akı, nişadır, kitre, zamk-ı Arabi, üstübeç, beyaz şap, balık tutkalı, un, hatmi çiçeği, taze gül yaprağı, pirinç gibi maddelerden, yapılan ve ham kâğıtların terbiyesinde kullanılan sıvı. Bu maddeler tek tek veya karışık olarak kullanılır[3].

Kâğıt iki şekilde aharlanır :

1 - Ahar yapılacak madde sıcak suda eritilir, kıvamınca karıştırılıp kâğıt buna daldırılır.

2- Sünger veya pamukla ahar kâğıdın üstüne sürülüp kurutulur. Bir kat ahar sürülmüşse tek aharlı; iki veya daha fazla sürülmüşse çift aharlı denir, buna kısaltılarak çiftâli de denilmiştir. Ahar kâğıda iki üç defadan fazla sürülmemelidir, aksi hâlde zamanla çatlar. Ayrıca kâğıda ahar sürüldükten sonra, bir hafta geçmeden kâğıtları mührelemek lâzımdır.

Yazıların çeşitlerine göre aharın cinsi değişir. Yalnız bir tarafına yazı yazılacak kâğıtlara (levha) kalın ahar; kitap yapraklarının iki tarafına ince ahar yapılırdı. Kâğıdın cinsine göre birkaç kat sürüldüğü de olurdu. Meşk kâğıtlarına kolaylık olsun diye kalın ahar sürülmüştür. Âhar ve mührelenmiş kâğıtlar, zamana, rutubet, küf ve kitap kurtlarına karşı daha dayanıklıdır.

Eskiden en güzel aharlar İstanbul'da yapılmıştır. Beyazıt semtinde, eski Askerî Tıbbiye karşısında aharlanmış, mührelenmiş kâğıtların satıldığı eski kitaplarda kayıtlıdır. Ayrıca hattatların kendi kâğıtlarını aharladıkları da bilinmektedir.    

Aharlanmış kâğıt mürekkebi emmediği için, yanlış yazıldığında ıslatarak silmek mümkündür. Hattatlar ellerini tükürükleyerek veya yalayarak yanlışlarını düzelttiklerinden «mürekkep yalamak» deyimi ortaya çıkmıştır.

Ahenin kalem : Demir kalem. Bk. Kalem.

Ak deri : Eskiden kâğıt yerine kullanılan ve üzerine yazı yazılan derilere verilen ad. Koyun ve keçi derileri kuruduktan sonra kazınır. Üzerine sert taş ile sürtülmek suretiyle, pürüzleri giderilerek, yazı yazmaya hazır hâle getirilirdi. Papirüs denilen yapraklardan daha dayanıklı idi. Uzun müddet kalması istenilen kitaplar bu deri üzerine yazılmıştır. Tirşe adı da verilir. Avrupalılar, daha çok Bergama'da yapıldığı için, Pergament (Parşömen) derler.

Akkâse : Yazma eserlerde, vassale gibi ekleme biçiminde olmayıp, bir kâğıdın kenar ve orta kısımlarının ayrı renklerde boyanmasına ve bu şekildeki kenarı başka, ortası başka renkli kitaplara verilen ad.

Âklâm : Kalemler: Bk. Kalem. Eskiler, altı daha sonra yedi ve en sonunda on iki türlü yazı olduğunu kabul ediyorlardı. Bunların hepsine birden aklâm deniyordu.

Aklâm-ı sitte : Türkçesi «altı kalem» Farsçası «şeş kalem». Rika, muhakkak, sülüs, reyhanı, nesih, tevkî yazılarına toplu olarak verilen ad.

Alikurna : Eskiden ve özellikle sülüs yazı için kullanılan kâğıtlardan birinin adı. İtalya'da Livorno'da yapılan bu kâğıtta (A. Ligorna) kelimesi, soğuk damga ile vurulduğunda «Alikurna» şeklinde yazılmıştır. Battal ve evsat olarak iki boyu vardır. Battal büyük, evsat ise eser-i cedid, kadardı. Katlı olanlarına Çifte ali, renkli olanlarına ise Alikurna boyalısı denirdi. Ahar, bu kâğıtlara da uygulanırdı.

Alikurna boyalısı : Bk. Alikurna.

Alt bölüm : Fasıl. Yazmalarda bölüm içinde yer alan küçük ayırımlardan her biri.

Altı kalem : Bk. Aklâm-ı sitte.

Altın cetvel : Yazma sayfalarında metin çevresine çizilen altına cetveldir. Bunlara siyah tahrir çekilir.

Altın tabağı: Altın ezmeğe mahsus tabaklara denir.  Büyük ölçüdedirler. Mertebanî tabaklar  bu işe uygundur.  Ayrıca, bunlardan ufak ve ateşe dayanıklı kapların içine konan küçük tabaklara da altın tabağı denir.

Altın tozu : Çoğunlukla fermanlarda kullanılan, altın tozundan yapılmış rıha verilen ad. Ayrıca bk. Rıh.

Altın varak : İnce tirşeler arasında çekiçle do ve döve inceltilen altın levha­lara verilen ad. iyi bir altın varak elde etmek için yaklaşık on bin çekiç darbesi gereklidir. Yapıştırma levha hâlinde tezhip de kullanılırdı; Ciltlerde ise, meşinin üstüne yumurta akı sürüldükten sonra altın varak yapıştırılır, bunun üzerine istenilen yazı ile hazırlanan ısıtılmış kalıp basılmak suretiyle şekil verilirdi.

Altın yaldız : Türk kitap kaplarında genellikle bütün yüzeyi kaplamaz. Ya tezyin edilen kısımlar üzerindeki kabartma süslere, sarı ve yeşil olmak üzere iki renk yaldız sürülür; veya kabartmalar deri renginde bırakılıp zemin yaldızlanır. Yaldız suyu yapmak için parmak ucu ile bir varak alınarak çukurca bir tabakta zamk-ı Arabî ve mumsuz balla birlikte ezilir, önce donuk çamur rengi olan altın mahlûlü, ezme sonucunda açılır ve altın rengini alır. Bundan sonra tabağa yarıya kadar filtre olmuş su doldurulur, altının zamkı erir ve toz hâlinde altın tabağın dibine çöker. Su boşaltılır. Müzehhip, dipteki altın tozlarını jelatinli su ile ezerek fırça ile alıp işler. Süzülen suda kalan yaldızdan zerefşan kâğıt yapmakta yararlanılır.

Altlık : Hattatların, yazı yazarken kâğıtlarını üzerine koydukları destek. Birçok kâğıt üst üste konur, alt ve üstüne tıraş edilmiş meşin, renkli kâğıt veya ebru yapıştırılarak altlık elde edilirdi. Yumuşak ve sünger kâğıdına benzeyen ara kâğıtlar yapıştırılmaz, dört ucundan tıraş edilerek hepsi birden meşinle tutturulurdu. Ara kâğıtlar 4-5 mm kalınlıkta olana kadar üst üste konmalıdır. Üst ortası çiçekli veya manzaralı olan altlıklar da vardır. Bunlar zamanın meşhur mücellit, müzehhip ve ressamlarına yaptırılırdı. Meşhur mücellitler altlıklarına imza da koyarlardı. Edirne işi bir altlıkta 1138 H./1769 M. tarihiyle «Mehmed Vehbi” imzası görülmüştür[4]. Ayrıca, Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver'in notlarında, yazarken kâğıt kaymasın ve el kâğıdı kirletmesin diye üste katlanan bir kısmı da bulunan aldıklar olduğu belirtilmiştir.

Alttan ayırma şemse : Klâsik ciltlerdeki, şemse türlerinden birinin adı. Motifin zemini altınla doldurulmuş, motifler kabartma şeklinde üstte ve deri renginde bırakılmıştır. Ayrıca bk. Şemse.

Ara süsler : Sayfaların metin aralarındaki boşluklarına yapılan süsler.

Arabesk : Bk. Girift.

Aşki : Altının varak hâline getirilmesi işleminde kullanılan kuzu derilerinin kireçten çıkarıldıktan sonra etten ayrılan tarafının üzerinden yağlan ve fazlalıkları almak için yararlanılan iki kulplu bıçağın adı. Bu şekilde ha­zırlanan derilerden tirşe ile zar yapılırdı.

Atlama şiraze : Formaya dikilmeyerek yalnız yapıştırılmış olan şiraze. Bunlar süs niteliğinde olup, formaya dikilen şiraze kadar sağlam olmadığından makbul değildi.

Atlas çiçeği : Bk. Sadberk.

Avadanlık : Hattatlarla kâtiplerin yazı için kullandıkları araçlar. Kalem, hokka, kalemtıraş, altlık, makta v.b. «.Abadanlık» kelimesinden alınmıştır;

Ayak : Yazmalarda sayfa sırasını belirtmek amacıyla, bir sonraki sayfanın ilk harf veya kelimesi, bir önceki sayfanın alt köşesine yazılmıştır. Bu yazıya ayak adı verilir. Çoban, murakıb, müş’ir, müşîr, müşîre veya. payende de denilir. Ayrıca reddade (geri döndüren), müşahide (gözcü), ta'kibe (izleyen) ve garip kelimelerinin de bu anlamda kullanıldığı olmuştur[5].

Ayırma rûmî : Bk. Rûmî.

Ayırma şemse : Ya şekiller ya da zemin altın ile doldurulmak suretiyle yapılan şemselere verilen ad. Yapılış şekline göre alttan ayırma şemse veya üstten ayırma şemse adım alır.

Aynalı yazı: Arap harfleriyle karşılıklı yazılan yazılar. Harfler veya kelime yazıldıktan sonra simetriği de yazdırdı. Çifte vav, çifte hu, aynalı Muhammed yazıları buna örnektir. Müsennâ yazı veya çift yazı da denir.

B

Bab : Fasıl, bolüm. Yazmaların içindeki büyük bölümlerden her biri.

Bağdat kâğıdı: Bir zamanlar Bağdat'ta yapılmış kâğıtlara verilen ad. «656'da Moğolların istilâsı üzerine, kâğıtçılık Tebriz, Şam ve Mısır taraflarına göçmüştür[6].

Balık tutkalı : Morina balığının damağından yapılan yapıştırıcı madde. Ahar yapımında kullanılırdı. Daha sonra bu maddenin yerine jelatin kullanılmıştır. Nişasta aharının üzerine balık tutkalı çekildiğinde, kâğıtlar rutubetli bir yerde kaldıklarında yapışabilirler[7].

Baskı kalıbı : Kitap kaplarına kabartmalı süsler basmakta kullanılan kalıp.

Baş : Ayın (ع), mim (ﻡ) gibi eski harflerin satırın üstünde kalan baş tarafı.

Başlık : 1-Yazmalarda ilk sayfanın üst başına yapılan süslemeli levhalara verilen isim. Metin sayfanın ortasından, bazan da üçte birinden başlar, üstüne besmele veya uygun bir deyişle süsleme yapılır, buna başlık veya serlevha denirdi.

 2- Yazmalarda ve eski basma kitaplarda kitap adı.

Battal : Bk. Battal kâğıt.

Battal ebru : Belirli bir şekli olmayan ebrulara verilen ad. Battal adı verilen büyük boy kâğıtlarla yapıldığı için bu adı almıştır.

Battal kâğıt : Büyük kesimde kâğıtlar hakkında kullanılan ad. Yalnızca battal da denir.

Bedahşî lâcivert : Tezhipte kullanılan koyu lâcivert boyanın adı. Solmayan bu boya Bedahşan'dan geldiği için bu adı almıştır.

Bellut (bulut) şeceri : Palamut ağacı. Külü bir çeşit ahar yapımında kullanılır[8].

Berat : Yazılı kağıt, mektup. Osmanlı devrinde, atanan kişilere görev ve sorumlulukları bildirilen ve uygulama yetkisini, iznini gösteren resmî belge. Bu belge, Padişah’ın tuğrasını taşırdı. Biti, Berat-ı Şerif, Nişan, Hüküm de denilir.

Berk : Tezhipte kullanılan yaprak şekilleri. Berk, Farsça «yaprak» demektir. Üçlü yaprak motiflerine seberk, beşlisine pençberk, uzunca ve kenarları tırtıllı olanlarına berk-i ıtri denilir.

Berk-i halkârî : Halkârî işlerindeki yaprak motiflerine denir.

Berk-i ıtrî : Itır yaprağına benzeyen süsleme motifi.

Besmele oku : Besmele'deki sin harfinin çekilişinden hasıl olan uzun çizgiye verilen addır.

Beş kollu yıldız : Bk. Beşli yıldız.

Beşli yıldız : Türk süsleme sanatında kullanılan bir yıldız şeklidir. Beş kollu yıldız da denir. Mührü Süleyman denilen altı kollu yıldız gibi beşli yıldız da tılsım olarak kullanılmıştır. Tabanları olmayan üç üçgenin birbirine geçmesinden meydana gelen bu şeklin 3 ve 5 gibi mistik özelliği olan sayılarla, göz şeklini ifade eden üçgen ve nazara karşı kullanılan pençe «5» ile ilgisi vardır[9].

Beşyaprak : Bk. Pençberk.

Beyaza çekme : Eski şekli «tebyiz». Yazma eser müsveddesini temize çekme.

Beyazî : Uzunluğuna açılan yazma kitaplara verilen ad. Beyazî kelimesini daha çok İranlılar kullanmış, Türkler bu çeşit kitaplara Sığır dili demişlerdir.

Beyza-i tuğra : Bk. Beyze.

 Beyze : Bk. Tuğra.

Bezeme : Çoğunlukla yazma, bazen de basma kitaplarda görülen tezhip, minyatür v.b. süsleme.

Bezeme yazıları : Ana bir tip olmayıp, merak ve değişiklik isteği sonucudur. Bezeme yazılarının çifte yazılar, tuğralar, eşya, bitki, hayvan, yapı biçiminde ve resimli yazılar gibi çok çeşitli şekilleri vardır.

Bezir isi mürekkep : Ketentohumu yağının yakılması suretiyle meydana gelen isten yapılan mürekkebin adıydı. İçi sırlı çanaktaki beziryağı, üzerine fitil konulmak suretiyle yakılır; üstüne de is toplamak için içi sırlı bir kapak asılırdı. Yağ bitene kadar yandıktan sonra kapakta biriken is, tavuk tüyü ile başka bir kaba alınır, daha sonra içine belirli ölçüde zamklı su doldurulmuş mermer büyük bir havana boşaltılırdı. Burada havaneliyle vurularak karıştırılır, bu iş iki üç ay sürerdi. İyi mürekkep ancak üç ayda imal edilebilirdi. Koyu siyah, akıcı, solmayan bir mürekkepti. Bu mürekkebe hattatlar biraz mazı atarlar, böylece solmaz ve rutubetten etkilenmezdi.     

Bıçkı: Eski mücellitlerin meşin tıraş etmek için kullandıkları balta şeklinde âlet.

Billur mühre : Camdan yapılan mühre. Kaz yumurtası biçim ve büyüklüğünde olup, kâğıt cilâlamakta kullandırdı.Ayrıca bk. Mühre.

Bînukat : Ebced hesabında noktasız harf; harflerin noktalarım koymadan yazılan yazı, Bk. Mühmel.

Bitkisel motifler : Tezhip sanatında kullanılan motiflerdir. Çeşitleri:

Çiçekler : hataî  (stilize), realist  çiçek motifleri  (vazolu-vazosuz), minyatürdeki çiçekler.

Yapraklar: seberk, pençberk, sadberk...

Ağaçlar : yapraklı veya meyveli ağaçlar, hayat ağacı, servi…

Bitme işareti : Bk. Temme, Temmet.

Boğum : Kamış kalemlerin ortalarına tesadüf eden, kapalı ve hafif çıkıntılı kısımlarına verilen ad. iki boğumlu, üç boğumlu...

Bordür : Klâsik ciltlerde, kapağın dış kenarını çevreleyen kısma denir. Yerine göre pervaz, ulama, kenar suyu gibi isimler alır[10]. Bordür üzerine yuvarlak veya beyzî şekilde parçalar konmuş ise bunlara kartuş pafta denir. Dendanlı, kitabeli bordürler vardır[11].

Boynuz gılâfı : Kalemtıraş ve benzeri bıçaklar için boynuzdan yapılan kılıflara denir. Boynuz sıcak suda yumuşatılarak levha hâline getirilip sonra kılıf yapılırdı.

Boyun : Arap harflerinin bükülme yerlerine verilen ad.

Böcek mühre : Bk. Mühre.

Bölük-ü Rumiyan : Memleketimizin yerli sanatkârları toplu hâlde çalışır ve zevkimizi dışardan gelecek etkilere karşı korumak isterlerdi. Bir araya toplandıklarında onlara «Anadolulular bölüğü» anlamına Bölük-ü Rumiyan denirdi. Bk.- Acem sanatkâr.

Bölüm : Yazma eserlerin kendi içinde bölünebildiği büyük ayırımlardan her biri, bab. 

Buketti şemse : Bir kaideden, bir sap üzerinde tek merkezden çıkartılarak, tabiatta olduğu gibi, dalların ortasına veya ucuna küçüklü büyüklü çiçekler oturtularak şemse hâlinde toplanmıştır. Bazen bu dallar bir vazonun içinden çıkartılmıştır. Buketli, şemseler oyma şeklinde veya kızdırılmış kalıpla deri üzerine yapılmış, kap üzerindekiler özellikle elle işlenmişlerdir.

Bulut : XV. ve XVII. yüzyılda yaygın olarak kullanılan tezhip motiflerindendir. Stilize edilmiş ve kıvrımlarla uzatılmış bir bulut izlenimi verir. Yardımcı motif olarak kullanılır ve süslemeyi doldururlar. Bazen da desenin çıkış noktasını simgeleyen zemin olarak kullanılmıştır. Çin bulutu da denilmiştir.

 

C

Cam mühre : Bk. Mühre.

Cava kalemi : Cava'da yetişen bir bitkiden yapılan bu kalem abanoz gibi sert ve içi doludur. «Hacı Hattat Efendi üç Cava kalemi açmıştır : Yazı kalemi Hereke kalemi, Secavent kalemi…”^[12]

Hattatlar ince çizgi çizmek ve küçük yazılan yazmak için bu kalemi kullanırlardı. Pirinç üzerine yazılan iblâs sûreleri, sancak Kur'anları ,  bu kalemle yazdırdı.

Cavî kalemi : Bk. Cava kalemi.

Cedid : Bk. Eser-i cedit.

Cedvel : Yazma kitaplarda ve levhalarda yazıyla kenarı ayırmak üzere altınla çekilen çizgilere verilen ad. Tek çizgi veya biri kalın biri ince iki çizgiden ibarettir. Kırmızı (lal) ve başka renkli cetvel de kullanılmıştır. Jengârla yapılan tirşe renkli cetveller, jengâr kâğıdı yiyerek sayfayı yırttığı için, makbul değildir. Ayrıca bk. Kuzulu cetvel.

Cedvel çekmek : Yazmalarla, levhaların sayfa kenarlarına çizgi çekilmesine denir. Cetveli müzehhipler çekebildiği gibi bu işi kendine meslek edinenler de vardı, bunlara cedvelkeş denirdi.

Cedvel kalemi : Cedvel çekmeğe mahsus kalem, tirling.

Cedvelkeş: Yazma kitapların sayfa kenarlarına ve yazı levhalarının etrafına yaldız veya mürekkeple çizgiler çekerek onları çerçeve içine alan sanatkâr. Kalemkeş de denir.

Celi : Hattın kalın nevileri hakkında kullanılan bir terimdir, özellikle büyük levhalarda veya taş üzerine yazılan kitabelerde kullanılmıştır^[13].

Celi kalemi : Büyük boydaki yazılar için kullanılan kalemlere denir. Ya çok kalın kamıştan veya her hattatın kalem açışına göre, tahtadan yapılırdı. Çok büyük yazılar için bu tahtadan kalemin kat'ı boydan boya kesilir ve mürekkebin kolay akmasını sağlamak için içine sünger yerleştirilirdi.

Celî-nüvis : Celî yazıyı güzel yazan sanatçı; büyük yazı yazan.

Cendere : Ciltlenecek kitap dikildikten sonra dibinin yapıştırılması için mengene olarak kullanılan, tahtadan, iki ucu vidalı âletin adı.

Cenkâr : Bk. Jengâr.

Ceylân derisi : Üzerine yazı yazılacak duruma getirilen ceylân derisi. Kâğıttan önce kullanılmıştır. Müze ve kütüphanelerde kûfî yazıyla ceylân derisi üzerine yazılmış Kur'an ve sûreler bulunmaktadır.

Ceylân kâğıdı : Bk. Ceylân derisi.

Cilbend : Yazma kitap ciltlerinin muhafazası için kullanılan kutu; içindeki bir kurdele çekilince kitap dışarı çıkar.

Aynca yazı ve resim konulmak üzere bir kenarından bez ile yapıştırılmış iki mukavvadan ibaret kapaklara da cilbent adı verilir. Ağız tarafından ve yanlarından küçük şeritlerle bağlanır.

Cilt : Türkçe'ye Arapça'dan geçen bu kelime «deri» demektir. Yazılı eserlerin korunması amacıyla yapılan kitap kapları da çoğunlukla deriden yapıldığı için cilt adını almıştır.

Kâğıdın icadından önce, balmumu levhalar ve papirüs üzerine yazılan yazıların saklanması için iplerle bağlı tahta kapaklar kullanılmıştır. Parşömen kullanılmaya başlanınca katlanıp forma elde edilmiştir. Cilt ve ciltçilik kâğıtçılıkla birlikte gelişmiştir. İlk Türk ciltleri Doğu Türkistan'da Mani dinini kabul eden Uygur Türklerine aittir. Cilt sanatının Çin'den Türklere geçtiğini ileri sürenler varsa da Çinlilerin tomar hâlinde baskı yaptıkları göz önüne alınınca bu mümkün görülmemektedir.

Klâsik Türk ciltleri aynı yüzyıllar içindeki diğer Îslâm milletlerin kitap kapları ile karşılaştırılırsa bazı özellikler görülür. Meselâ Îrân çevresinde yapılan ciltlerin kaplarının iç yüzlerinde katı'a süsler ince ve çok renklidir. Türk ciltlerinde ise iç kısım genellikle kalın katı' (oyma) süslü ve sadece merkez madalyonundan ibaret, bazen de köşebentlidir. Zemin tek veya iki renklidir. Bazen dıştaki süsleme, derinin rengi değiştirilmiş olarak, kabın iç yüzünde de tekrarlanır.

Deri ciltlerde uygulanan klâsik üslup, şemseli cilt tarzıdır. Kapaklar üzerindeki süslemeler kabartma olduğundan, kitap rafa veya rahleye konduğunda sürtünerek ezilmemesi için, kabartmaların en üst kısmı, düz kısımlardan aşağıda tutulmuştur.

Ciltte süslemelerin kapak, Sertap ve mıklep üzerinde yapılmış olması Türk üslûbunun özelliğidir. Doğu ciltlerini batınınkinden ayıran özellikler ise şöyle sıralanabilir :

Klâsik ciltlerimizde sırt (dip) yuvarlak değil düzdür; kapaklar kitap boyunda olup, dışarı taşmaz; şiraze, sırta ipek iplik dikilip elle örülür; sırtta yazı olmaz, eserin adı zahriyede veya kitap yaprağındadır; alt kapağa iki parça (Sertap ve mıklep) eklenmiştir; iki kapak, mıklep ve Sertap birer süsleme düzeyidir.

Klâsik bir cilt, tezhip, nakış, deri tıraşlama, murakka, hâk, hat, katı' ve ebru sanatlarının ürünüdür. Genellikle birçok sanatkârın ortak çalışması ile meydana gelmiştir.

Cilt süsleme üslupları, bu ciltlerin bulundukları kültür alanlarına göre değişik şekillerde ise de, bu değişiklik yapılış özelliklerinden çok süsleme ve kullanılan malzeme konuşunda kendini gösterir. Türk - Îslâm cilt sanatının tarihteki gelişiminde şu üsluplar tespit edilmiştir :

Hataî (Kâşî, Horasan, Buhara, Dihlevî), Herat (Herat, Şiraz, Isfahan), Arap (El-cezire, Halep, Fas), Rûmî (Selçuk), Memlûk (Mısır), Türk (Diyarbakır, Bursa, Edirne, İstanbul, Şukûfe, Rugan «Lake», Barok), Mağribî (ispanya, Sicilya, Fas), Lake (Iran, Hint), Buhara-yı cedit^[14].

Cilt ara kapağı : Ciltlenmiş bir yayında dış kapak ile ara kapak arasında bulunan yaprak. Cilt ara kapağının ön ve arka yüzünde yazı bulunmaz. Metni cilde bağlayan dayanıldı iki yapraktan biridir. Diğer cildin iç kısmına yapıştırılır. Osmanlı ciltçiliğinde en güzel ebru örnekleri cilt ara kapaklarında görülür.

Cilt kanadı : Kitap kapağı yerine kullanılan bir terimdir.

Ciran : Ciltte kullanılan beyaz ceylân derisi.

Cönk : Halk şairlerinin dikdörtgen biçiminde uzunlamasına ciltlenmiş olan şiir mecmualarına verilen addır. H. X. (M. XVI.) yüzyılın tanınmış kişilerinden, Bursa'yı ikinci vatan seçen ve yazılarını uzunlamasına defterlere yazan Dede Efendi, bu ismi mahlas olarak kullanmış, kendisine Dede Cöngî denilmiştir.

Cüz : Bir iki formadan ibaret küçük kitaplara verilen ad. Kur'an'ın ayrılmış olduğu 30 kısmın her birine cüz denir. Genelde 20 sayfa bir cüz sayılır.

Cüz gülü : Yazma Kur'an-ı Kerim'lerde cüzlerin başlangıcında sayfa kenarına yapılan yuvarlak tezhip. Bk. Gül.

Cüzlük : Cüz teşkil edecek büyüklükteki kâğıda verilen ad; yirmi sayfadan meydana gelen forma. Bugün on altı sayfadan oluşan forma, eskiden yirmi sayfa idi.

Ç

Çahar-kuşe kap: Cilt kapağı yaklaşık bir santimetre kadar eninde deri ile çevrilmiş, ortası ebru veya kumaş ile kaplanmış olan cilt çeşididir.

Çahar-kuşe: Yıpranmış ciltlerin dört köşesine yapıştırılan meşin takviyelerdir. Çar-köşe kelimesinin farklı okunmasıyla çıhar-kuşe olarak da telaffuz edilir.

 

Çeğa tutkalı: Bir tutkal çeşididir. Vaktiyle Gelibolu yakınındaki Çeğa köyünde yapıldığından bu adı almıştır. Son derecede sağlam ve dayanıklıdır. Gelibolu dolaylarındaki hayvanların sinirleri tutkala son derece elverişli olarak kabul edildiğinden okçu esnafı yay imalinde bu tutkalı tercih ederdi.

Çekmek: Aharlanacak kâğıdın şaplı suya veya ahar yapılacak karışıma batırılıp çıkarılmasıdır.

Çengar battal: Büyük ebattaki renkli kâğıtlara verilen addır.

Çevre kesmek: İnce, düz bir levhanın üstünde çizilen kağıdı, çizgilerden keserek şekilli parçalar meydana getirmektir. İnce kâğıtları çeşitli şekillerde kesip oyarak elde edilen şekiller başka kâğıda yapıştırılarak çok güzel süslemeler yapılmıştır. Buna katı’a, sonraları da oyma denilmiştir.

Çift dikiş: Çift dikişle dikilen ciltli kitaplara verilen addır.

Çift aharlı: Üzerine birden fazla ahar çekilmiş kâğıttır. Çiftali de denir.

Çifte ali: Alikurna kâğıdının katlanıp kısaltılmış olanlarıdır.

Çift kuzu: Yazma eserlerde, yazı ile kenarı ayırmak için çekilen çift cetveldir. Bu cetvellerden biri yeşil, diğeri de sarı altın mürekkeplidir. Araları mürekkep ve ince cetvelle ayrılmak suretiyle gösterilir. Cetvel yalnız dışa çekilirse Tek Kuzu adını alır.

Çiftali: Çifte aharlının kısaltılmış halidir. Aharı birden fazla yapılmış kâğıtlara verilen addır.

Çin Bulutu : Stilize edilmiş ve kıvrımlarla uzatılmış bulut izlenimi veren süsleme motifidir. Daha çok  XV. Ve XVII. yüzyıllar arasında kullanılan tezhip motifidir.

Çini mürekkep: İs tozu, Borneo kâfuru, misk ve jelâtinin karıştırılmasıyla yapılan mürekkep çeşididir. Kurutularak saklanır. Gerektiğinde yeterince alınarak su ile karıştırılıp uygulanır. Kullanıldıktan sonra su ile bozulmadığı için neme, rutubete dayanıklı olması nedeniyle çizim ve yazılarda kullanılır.

 Çintemânî : Kökeni Japonya ve Çin’e uzanan ve Orta Asya Türkleri tarafından yoğun biçimde kullanılan çintemani, biri üstte, ikisi altta üç inci tanesi ile şimşeğe benzeyen bir süsleme sembolüdür.

 

Çivi: Kalıp şekillerinin kapağa çizilmesinden sonra oyma işleminde kullanılan metal alettir. Uçları dövülerek inceltilir ve saatçi eğesiyle keskinleştirilir. Ayrıca istenen şekle göre çivinin ucuna şekil verilir.

Çuha: Üzerine hafif tebeşir sürülmüş çuha parçasıdır. Kâğıdın yüzeyinde dolaştırılarak ahardaki küçük pürüz ve çiziklerin giderilmesi için son rötuşların yapılmasında kullanılır. Fazla tebeşirli olması kalemin takılmasına neden olur. Önlemek için yazıya başlanmadan önce yüzey üflenerek veya el kürkü ile hafifçe silinir.

D

Dakik : Buğday değirmende öğütülürken havaya karışan ve değirmenin duvarlarına çok ince zerreler hâlinde yapışan un. Bir çeşit ahar yapımında nişasta yerine kullanılırdı.

Dal : Tezhip motifi. Levhaların köşelerine yapılan çiçek demetine verilen ad.

Dalgalanma : Tezhip de ve resimde dalga gibi eğri çizgiler meydana geldiğinde verilen ad,

Damar mühresi : Bk. Mühre.

Darü'l-kütüp : Kütüphane, kitaplık.

Defe : Yüz adetlik altın varak (b. bk.) paketi.

Deffe : Kitap cildinin iki kapağından her biri.

Deffeteyn : Bir kitap kabı gibi ortasından menteşeli ve açılıp kapanır iki kanat şeklinde çift sayfalara verilen ad. Üzerlerine dinî ve sembolik resimler yapılır, bazıları büyük kitaplara kap olarak kullanılırdı. Fildişinden olanları da vardır. Sanatkârlar arasında deffeteyn, doğrudan doğruya kitap cildine denir.

Defne dalı : Süsleme motifi. Defne ağacının yapraklarına benzer.

Defter : Eskiden cilt yerine kullanılan bir terim. Birçok kâğıdın birbirine bağlı olarak  bulunduğu mecmua demektir.

Dendan :1- Farsça'da «diş» demektir. Eski yazıda sin ( س ) harfinin dişlerine ve yazıda buna benzer bir, iki ve üç harfin yan yana gelmesiyle meydana gelen dişlere verilen isim,

2- Tezhip terimi olarak, başlıklarda, giriş çıkış ve dönüş yerlerinde, kendine mahsus yapılan ve dişe benzeyen şekillere de dendan adı verilir.

Deri : Eski Türk ciltleri genellikle deridendir. Bu iş için, üzerine kabartma bezemeler işlemeye en uygun olan ve meşin denilen koyun, derisi, sahtiyan denilen keçi derisi ve rak adı verilen ceylan derisi kullanılmıştır.

Bu derilerin çeşitli kısımlarına şu isimler verilir : Hayvanın baş tarafına gelen deri kısmına kafa, baştan kuyruğa kadar olan kısma sırt., kenara gelen kısma etek denir. Derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere de okra denilir.

Deri ciltler : Deri üzerine kalıpla kabartma, gömme veya elle yapılan, çizme, oyma teknikleri ile hazırlanan cildi erdir.

Deri kaplı : Üzerine deri veya ak deri kaplanmış kitaplar hakkında kullanılır.

Deri tıraşlamak : Ciltçilikte kullanılan derinin, tıraş bıçağı ile istenildiği kadar inceltilmesi işlemine denir.

Derkenar : Yazma kitaplarda, sayfa kenarındaki beyit veya yazılar.

Deste : Tezhip terimi olarak, on yaprak altın varaktan ibaret pakete denir.

Destesenk : Ezme işleminde kullanılan, billur veya mermerden yapılmış âlet. Somaki, porselen ve diğer sert taşlardan da yapılır ve özellikle tezhipte kullanılan boyaları ezmekte kullanılırdı.

Destezenk : Bk. Destesenk.

 Destisenk: Bk. Destesenk.

Deşti : Eski bir yazı çeşidi.

Devat : Hokka ve kalem mahfazası işini aynı zamanda gören divit'in. Arapça ismi. Türkçe'de divit olarak isimleşmiştir. Bk. Divit.

Devletâbâdî : İpekten yapılan kâğıtların bir çeşidi. Buna âbâdî de denir. Hindistan'ın Devlet-âbâd şehrinde yapıldığından bu adı almıştır.

Dış pervaz : Levhaların dış tarafına veya boya ile çekilen pervaza verilen ad.

Dimişkî : Şam (Dimeşk)'da yapılan ve eskiden kullanılan düşük kaliteli kâğıtlardan birinin adı. Âlî'ye göre, zamanında kullanılan kâğıtların en âdisi idi^[16]

Dişi oyma : Bk. Katı'

Dip: Bk. Sırt.

Dip kösteği : Şirazeler örüldükten sonra kitabın sırtına yapıştırılan ince meşin. Şirazeler de buna yapışır ve dikişlerle kolonlar bu deri altında yapışmış olarak kalır. Modern ciltlerde bu deri yerine bez veya kâğıt yapıştırılmaktadır. Bu işe dip tutmak denir.

Dip taşı : Altın varakçıların üstünde altın dövdükleri mermer taş.

Dip tutmak : Şiraze örüldükten sonra, kitabın sırtına deri, bez veya kâğıt yapıştırmak. Bk. Dip kösteği.

Divâni : Türklere özgü, hareketli ve girift bir yazıdır. Bu yazıda harf ve kelimeler birbirine kaynaşmıştır, birbirlerine ulaşa ulaşa gider,  sona yaklaşınca yükselmeğe başlar. Bu hat, ferman, berat ve menşur yazmak için kullanılmıştır^[17].

Divâni celisi : Asıl divanîden daha gelişmiş ve teferruatlıdır.

Divâni kırması : Divanî île rik'anın birleşmesinden meydana gelen bir yazı çeşididir.

Divit : Aslı devat'tır. "Devat" kelimesi Türkçe'de divit olarak isimleşmiştir. Kalemleri koyacak bir kutu yanında kapaklı hokkasıyla, beldeki kuşağa çaprazlamasına sokularak taşınan ufak bir yazı takımıdır. Pirinçten, bakırdan yapılmış divitlerin, ufak yayvan sandık şeklinde olanları bulunduğu gibi, yuvarlak bir mahfaza yanına tutturulmuş hokkalı şekilleri de görülür. Gümüş ve altından yapılmışları olanları da  vardır. Mürekkep konulan hokka, kalemliğin yanına yapıştırılırdı. Hokkaların, biri mürekkep diğeri lal denilen kırmızı boya koymağa yarayan iki bölümlüleri olduğu gibi, iki üç hokkalı divitler de vardı. Kalem koyulan bölümün uzunluğu 25 cm kadardı. Hattatların, ayrıca kalemdanları da olurdu. Buna kubur da denilmiştir. Eski divitlerin, hokkalarının alt tarafına, kalem ucu kesmekte kullanılan maktanın bir zincirle bağlanması için küçük bir halka yapılmıştır.

Divitlere, kuşağa sokulduğunda kaymasın diye bir kılıf yapılır ve buna divit şiltesi denilirdi.

Divit yapan, esnafın oturduğu, Üsküdar'daki Kazasker Ahmet Efendi Mahallesi, eskiden Divitçiler adıyla anılırmış. Kambur Ahmet adındaki divitçinin yaptığı divitler uğurlu sayılıp, yüksek fiyatla alıcı bulurmuş. Bu divitçi, hokkanın altına ve kalemdanın gövdesine «Seyyid Ahmed» damgasını vurmuştur.

Ord. Prof. Df. A. Süheyl Ünver'in «Divitçilerimiz ve Eserleri» adlı yazısında Usta Mehmed'ler, Abdüllâtif, Baha, Fennî, Hüsnü Arif, Hilmi, Hacı Ömer, İbrahim, Kumkumacı zade, Mehdî, Mehmed b. İsmail, Mustafa, Resmî, Rumî, Seyyid Hasan, Şehrî adlı divitçilerin eserleri anlatılmıştır.

Divitşor : Bk. Milhez.

Dolama dal : Tezhipte, helezon şeklinde kıvrılmış dal ve yapraklardan meydana gelen süslemenin birbiri içine düşen yuvarlak kısımlarına verilen addır.

Dönbaba : Süslemede kullanılan bir çiçek biçiminin adıdır. Turna gagası da denilir.

Dövme altın : Yaprak (varak) hâlinde altın.

Dudak : Sayfaların ön kenarlarının bozulmaması için sertâbın iki yanında alt kapak ve mıklep boyunca bırakılan fazlalığa denir.

Dûde : Mürekkep yapımında kullanılan is. «Halis beziryağı birkaç tane toprak çanağa doldurulup rüzgârsız yerde toprağa ağız hizasına kadar gömülür, serçe parmağı kadar fitil ile yakılıp üstlerine başka çanaklar kapanır. Bir miktar sonra kuş kanadı ile üstteki çanak bir kâğıda sıyrılır. Ekmek hamuru içinde pişirilip mürekkep yapılacak hâle gelir”^[18].

Durak : Müzehhep çiçeklere verilen ad. Bunlar kitap süslemesinde genellikle âyetlerin söz başlarına veya sonlarına konulduğu için bu adı almışlardır. Vakfe de denir.

Düz levha : Bk. Kubbe levha.

E

Ebru : Su yüzeyindeki toz boyalara kâğıt tatbik olunarak yapılan boyama.Koyu kitreli veya tuzlu suyun yüzüne damlatılan, bal kıvamındaki zamklı su ile koyulaştırılmış çeşitli renkteki toprak boyalara, ince bir tel ile istenen şekiller verilir; ebrûlanacak kâğıdın bir yüzü bu-boyalı yüzeye değdirilip kaldırılır. Kitre üzerine yapılan şekilleri sabit kılmak için boyalara sığır veya koyun ödü damlatılır. Suyu.ve kitresi akıtılan kâğıt, daha sonra düz bir yerde kurutulur. Kâğıt kurutulurken sıcağa ve güneşe karşı olmamalıdır. Ebrûlanacak kâğıtların biraz kabaca ve boyayı emen cinsten olmasına da dikkat edilmelidir, Evvelce tutkallanmış kâğıtlar bu işe yaramaz, çünkü boyayı çekmezler.

Ebru, desenine ve yapanına göre isim almıştır. Çeşitleri: Akkâse, battal, çifte aharlı, Hatip ebrusu, Necmettin ebrusu, somaki, kumlu, taraklı, kılçıklı, tarama veya gelgit ebrusu, hafif ebru ^[19]

Ebru fırçası : Bir ağaç dalına at kılı takılarak özel olarak hazırlanır. Ortası boş bırakılmıştır.

Ebrulu kâğıt : Üzerine boya ile somakiye benzer damarlar yapılmış kâğıda verilen ad. Eskiden bu kâğıtlar kitap ve defterlere kap olarak geçirilirdi.

Ecza-i şerife : Kur'an, sureler, en'amlar, evrad gibi varak hâlinde yazma cüzlere verilen ad. 

Amme, Tebareke, Kad-seme, Vez-zariyat surelerine de ecza-i şerife denilir.

Edirne kırmızısı : Al renk yerine kullanılan bir deyimdir. Türk kırmızısı da denir.

Edirnekârî : Edirne'de yapılan lake ciltlere verilen ad. Bu ciltlerin üzerinde renkli nakış ye resimler vardır, nakışların üzerine vernik çekilmiştir. Lake ve ruganîds denir.

Ehl-i hiref: Hiref, hirfet kelimesinin çoğulu olup, «sanatlar, meslekler» anlamına gelir. Sanat erbabının toplu olarak isimlerinden ve ücretlerinden bahseden kayıtlarda rastlanan ehl-i hiref deyimi de sanat ehli, sanatkâr anlamındadır.

Ejder motifi : Eski Türk nakış-resimlerinde, minyatürlerde görülen bir motif. Bereketli yağmurlar yağdıran veya fırtınalar koparan bir kudret sayılan ejder, bulut şeklinde tasvir edilmiştir. Bir yılan şekli verilen bir bulutun bazı yerlerine küçük kıvrımlı kuyruklar, eklenerek şimşek resmedilmiştir.

El taşı : Ebru yapımında kullanılacak boyalan ezmeğe yarayan taş.

El yazması : Elle yazılan kitaplara verilen ad. Gerek müellif gerekse müstensih tarafından

elle yazılmış kitap. Daha çok "yazma eser" ve "yazma" şeklinde kullanılmıştır.

Elif : Arap alfabesinin birinci harfi olan elif, ayrıca tuğranın dört bölümünden birisidir.

Tuğrada dik olarak yukarıya doğru çekilen üç paralel çizgiye elif veya tuğ denir.

Elvan kâğıt : Renkli kâğıt. Elvan, renk anlamına gelen «levn» kelimesinin çoğuludur. 

Yazıya çok önem veren Türkler elvanı bilir, al, yeşil, pembe, mavi, siyah, renk yermek için,

bitkilerden yapılma boyalar kullanırlardı.^[20]

En'am : En'am süresiyle, diğer meşhur Kur'an-ı Kerim surelerini ihtiva eden mecmuaya verilen

ad. En'am-ı Şerif de .denir. Bunlar güzel bir yazı ile yazdırılıp, tezhiplenerek iyi bir cilt

yaptırılırdı.

Erkam-ı divâniye : Bk. Siyakat.

Erkek oyma : Bk. Katı'

Eser-i cedid : Eski kâğıtlardan birinin adıdır. Kâğıdın başında Arap harfleriyle ve soğuk damga ile «eser-i cedit» yazılı olduğu için bu adı almıştır. Cedid de denir.

Esre : Eski yazıda harfi “i” sesiyle okutmak için harfin altına konulan küçük çizgi.

Etek : Hat terimlerindendir. Hilye'nin göbek altındaki kısmına verilen addır  (Bk.Hilye).

Ciltçilikte derinin kenar kısımlarına da etek denir (Bk. Deri)

Etekli vav : Düz şekilde yazılan vav'lar (و) hakkında kullanılan bir deyimdir.

Evsat : Kâğıdın orta boyu için kullanılır. Bk. Alikurna.

Ezme yaldız : Tezhip ve cilt işlerinde kullanılan bir nevi sulu yaldız. Zamk-ı Arabî su içinde

eritilip, bu suyla gereği kadar altın varak ezilir; elde edilen macun birkaç defa yıkanır. Jelatinli

su ile karıştırılarak fırça ile sürülür.

F

Fahri oyması : Bursalı Fahri adlı- oyma ustasının, çok meşhur oymalarına verilen ad.

Faide : Faydalı olan bend, fıkra. Bk. Fevâid.

Fasıl : Bölüm : Yazmalarda bütünü meydana getiren ayırımlardan her biri.

Ferman : Baş tarafı tuğralı ve çoğu kez tezhipli uzun kâğıtlara yazılmış padişah buyrukları.

Fevâid : Yazma kitaplarda, kitabın baş veya sonuna ya da boş yapraklarına, kitabı okuyanlar

tarafından eklenen yararlı bilgiler; faideler.

Fırfırı: Kırmız böceğinden çıkarılan, mora çalan kırmızı renk.

Fihrist : Bir kitabın içinde bulunan bab ve fasılları kısaca ve alfabetik olarak gösteren cedvel

Bazı yazmalarda son derece güzel tezhipli ve geometrik süslemeler içinde fihrist yer almıştır.

Filigran : Eski kâğıtların dokusunda bulunan, aydınlığa tutulunca görülebilen çizgi, resim,

yazı gibi şekiller. Avrupa'dan gelen eski kâğıtlar filigranlı ve daha çok enine su çizgilidir.

Doğudan gelenlerde ise bunlar yoktur ve karışık zeminlidir. Bu kâğıtlar ham olarak gelir ve

âharlanırdı ^[21]

Frenk âbâdîsi : Bk. Âbâdî.

Frenk kâğıdı : Avrupa'dan gelen kâğıtlara verilen addır. Bunların içinde en beğenilen

İngiliz kâğıdı idi. Yaldızlı İngiliz kâğıtları takrirlik olarak kullanılmıştır

G

Garip : Bk. Ayak.

Geçme : Tezhip de, birbiri içinden geçer biçimde tertip edilen geometrik çizgilerden ibaret

süsleme şekilleri, örgü de denilir. Kenarsuyu (bordür) ye yalın hâlde olmak üzere iki büyük bölüme ayrılır.

Geçme nokta : Tezhip motifi. Birbirinin altından ve üstünden geçmek üzere çeşitli şekillerde ve düzgün biçimde yapılan nokta. Mücevher nokta da denir. Surelerde âyet aralarında çok kullanılmıştır.

Gelgit ebrusu : Bk. Tarama ebru.

Geometrik motifler : Yalın, geometrik biçimlerden oluşan süsleme motifleri.özellikle

Anadolu Selçukluları döneminde yaygın olarak ciltte ve tezhip de kullanılmıştır.

Gersef : Bk. Lika.

Gevaş : Bk. Nakş-ı âbî.

Gezlik : «Eğri kılıcın ağzı». Kalemtıraş yerine de kullanılırdı. Gez açmağa mahsus küçük

kalemtıraş. Ayrıca bk. Kalemtıraş.

Gıldırgıç : Mücellit terimlerindendir. Kitaplar ciltlenirken kenarlarını kesmeye yarayan

rende biçiminde âletin adıdır.

Girift : Motifleri birbirine girik ve içice olan süsleme. Kıvrım ve dallar, örgü gibi birbirinin içinden geçmektedir. Geometrik olanlarına geçme denir. Avrupalılar girifte, İslâm memleketlerinden geldiği için, yanlış olarak, arabesk demişlerdir.

Girift yazı : Harfleri birbiriyle içice girmiş yazı. Bir yazı çeşidi değil yazılma biçimidir. Sanatkârane de olsa okunması güç olduğundan makbul sayılmamıştır.

Göbek : Hat terimi olarak, Hilye-i şerifin, Peygamberin vasıflarının yazıldığı yuvarlak kısmına verilen ad. Ayrıca bk. Hilye.Şemse ciltlerin ortasındaki motife de göbek denir.

Göbek gülü : Şemselerin ve yıldız biçimindeki geometrik orta süslemelerin merkezine yapılan küçük ve yuvarlak çiçekler.

Gömme şemse : Süsleme yapılacak yerlerin mukavva ile birlikte derileri de kesilmiş ve sonradan, kabartma süsü kavi başka deri buralara yapıştırılmışsa buna gömme şemse denir. Bu usûlle yapılan şemselerde motifler sürtünme ile yıpranmaz. Ayrıca Bk. Şemse.

Gubarî : Eski harflerle yazılan, çok ince bir çeşit yazının adı. Gubar, Arapçada toz demektir. Yazı, toz gibi ince yazıldığından bu adı almıştır.

Gûni-i Tebrizî : Eskiden kullanılan yazı kâğıtlarından biri. Lui Tebrizî de denirdi. Bk. Kâğıt.

Gül : Yazma kitapların sayfa kenarlarında görülen, çevresi tezhiplenmiş, ortası boş, yuvarlak motifler. Ortalarına o sayfadaki komi yazılırdı. Çok çeşitli süslemeleri yapılmıştır. Daha çok Kur'an'da, durulacak veya secde edilecek âyetler hizasında görülür. Bunlara vakıf, vakfe, secde, hizip, sure, cüz gülü gibi (Bunlara Bk.) isimler verilir.

Gül gonca : Tezhipte, hataîlerin yanına gonca biçiminde eklenen motifin adıdır.

Gülce : Rozet. Gül şeklinde yuvarlak motifler. Ciltlerin katlarına madenî kalıplarla basılan yuvarlak süsleme.

Gümüşsüyü : Minyatürlerde akarsular gümüş suyu ile boyanmıştır. Gümüş, jelatin suyu içinde eritilir, kâğıt üzerine sürülür. Mührelenince su gibi parlar. Yalnız gümüş, hava oksijeniyle temas edince oksitlendiğinden zamanla kararır ve kâğıdı yırtar.

H

Habeşî : Eskiden Habeşistan'da yapılan bir yazı kâğıdı türü.

Hafız-ı kütüb : Kitapları hıfzeden, saklayan; kütüphaneci. Bizde Cumhuriyet'ten önce kütüphaneler çoğunlukla yazma eserlerden oluşur ve kütüphanecilere hafız-ı kütüb denirdi. En önemli ve son örneklerinden biri, Beyazıt Devlet Kütüphanesi hafız-ı kütübü İsmail Saib Efendi'dir.

Hafif ebru : Üzerine yazı yazılmak üzere hazırlanan ve çok açık renk boyalarla yapılan ebru. Bk. Ebru.

Hâkk : Kazıma; bir şeyin üstünü çelik kalemle yazı veya resim olarak oyma işi.

Hakkak : Mühür ve resim kazıyan, oyan sanatkâr. Ağaç, taş, maden üzerine resim yapan, yazı yazan kişi.

Halezon : Sümüklü böcek kabuğu. Bk. Miskale.

Halkâr : Yalnız altınla yapılan süsleme. Halkârî (hallikârî «yaldızlama işi») de denilir^[22]   Halk arasında helkâr, hefkâr şeklinde de görülür.

Halkârın  hazırlanmasında, önce altın, varak, yuvarlak dipli çini tabakta 3-5 damla Arap zamkı veya süzme bal, ile ezilir. Ezilmiş altından küçük bir zerre avuç içinde parmakla yayıldığında gözle görülmeyecek kadar ufalıyorsa veya ezilmiş altın üzerine bir damla temiz su damlatıldığında altın zerreleri bu damlanın üzerine çıkıyorsa işlem tamamdır.

Ezilmiş altını Arap zamkından temizlemek için tabağa bol su konup fırça ile altının suya karışması sağlanır. Bir süre sonra zerreler tabağın dibine çökmeğe başlar. Ezilmeden kalan ve hemen çöken altın parçalarına müşair denir ve bunlar yeniden ezilmelidir. Altın tamamen dibe çöktüğünde zamklı su; tabak sarsılmadan dökülür.

Ezilmiş altın, jelatinli su ile karıştırılarak, fırça ile sürülmek suretiyle kullanılır.

İşlenecek halkâr deseni» yapılacağa yer büyüklüğünde ince bir kâğıda taslak hâlinde çizilir. Dikine olarak iğnelenir ve bir çıkın içine kokmuş söğüt kömürü tozu ile silkilerek yapılacağı yere geçirilir. Eğer koyu renk kâğıda geçirilecekse, tebeşir tozu da silkme işleminde kullanılabilir. Kömür tozu izleri ince kurşun kalemle tespit edildikten sonra bir kürk parçası ile zemin temizlenir.

Desenlerin ortası sulu altınla, gölgelendirilir ve kenarlarına koyu altınla tahrir çekilir. Açıklı koyulu gölgeler çeşitli kalınlıkta fırça kullanılarak yapılır. Daha sonra zermühre ile parlatılır. Halkârda özellikle donuk bir parlaklık istendiğinden, zer mührelenirken araya saman kâğıdı denilen ince, yarı şeffaf ve parlak kâğıt konur.

Aharlı ye hafif renkli kâğıtlarda halkâr daha güzel görünür. Halkâr tarzındaki süslemede stilize ya da gerçek biçimiyle her cins çiçek ve deşen çizilmiştir. Bazı kitapların her sayfasında ayrı motifli halkârî süsleme görülür.

Açık renk kâğıda yapılan halkârlarda desenlerin dış kenarına, uygun renkte tahrir çekilir, buna tahrirli halkâr denilir. Bazen da desenlerin iç ya da dışı hafif renklendirilerek boyalı halkâr elde edilir, buna da zer-şikâf adı verilir^[23]

Halkâr gölgesi : Halkâr adı verilen yaldızlı süsleme şekillerinde beliren gölgelere verilen ad.

Halkârî : Bk. Halkâr.

Hamail : Gümüşten dört köşe, kabartmalı veya telkari tarzında yapılan, içine âyetler ve küçük din kitapları konulan kab, muska, insan üzerinde taşınmaya mahsus olan dua veya küçük din kitabı.

Hanbalık kâğıdı : Çin'in iyi cins âbâdî kâğıdına verilen ad. Hanbalık, Pekin'in eski adıdır.

Hançere : Bk. Kol.

Hane-i kalem : Maktada, kalemin üzerine oturmasına mahsus olan yuvanın adı.

Hanzal suyu : Bk. Kâğıt. Har mühre : Bk. Mühre.

Hareke : Arapça ve Eski Türkçe yazıların az bir kısmında, sesli harflerin yerini tutmak üzere, sessiz harflerin üst veya altına konulan işaretler.

Harirî : Eskiden ipekten yapılan bir cins kâğıda verilen ad.

Harirî Hindi : Harirî kâğıdın Hindistan'da yapılan türü.

Harirî Semerkandî : Semerkant'ta yapılan harirî kâğıt. Boyutları Hindistan'da yapılandan daha küçüktür.

Harpi : Süslemede kullanılan mitolojik hayvan motiflerindendir. Yarı insan yarı hayvan biçiminde yapılır.

Harrerehu : Bk. Ketebe.

Haseki küpesi : Süslemede kullanılan küpe  biçimindeki çiçeğin adıdır.

Haşebi : Ağaç liflerinden yapılan eski yazı kâğıtlarına verilen ad ^[24]

Haşiye : Kenar, pervaz; bîr kitabın, sayfa kenarına veya altına yazdan yazı; bir eserin metnini şerh ve izah eden kitap.

Hat : Yazı. Bazan da, hüsn-i hat gibi, «güzel yazı» anlamında kullanılmıştır^[25].

Arap "yazısı zamanla ve özellikle Türklerin elinde çok gelişmiş, büyük bir estetik değer kazanmıştır. Bu gelişmelerle birçok yazı çeşidi ortaya çıkmıştır: Ma'kilî, küf î, aklâm-ı sitte (altı kalem, şeş kalem : sülüs, nesih, muhakkak, reyhanî, tevki*, rik'a), talik, divanî, siyakat, icazet...

Bunlara şikeste, sünbülî, seçeri, celiler, hurdalar, mülâsıklar, kırmalar, gubariler ve bezeme yazıları da eklenirse islâm yazılarının sayısı çok artacaktır. Bunların bir kısmı sanat endişesi ile bir kısmı da pratik gaye ile ortaya çıkmıştır. Ama her iki şekilde de daima güzellik fikri hakim olmuştur.

Böylece hüsn-i hat «güzel yazı, yazı güzelliği» adı altonda güzel sanatların bir kolu, hattatlık adı altında da bir sanat mesleği meydana gelmiştir^[26].

Hat sanatı uzun. yıllar levhalarda resmin, de yerini tutmuş ve şaheserler meydana getirilmiştir^[27]

Hataî : Merkezinde lotusu, andıran stilize edilmiş bir çiçek, motif i ve etrafındaki dallarda stilize çiçek ve yapraklar bulunan süsleme biçimi.

Ayrıca eskiden kullanılan kâğıtlardan birinin adıdır. Türkistan'da Hatay şehrinde imâl edilir, ham olarak gelir ve âbâdî gibi aharlanıp mührelendikten sonra kullanılırdı. Ağaç elyafından yapılmıştır.

Hatayı : Bk. Hataî.

Hatem : Mühür.

Hatime : Bitiş. Yazma kitaplarda müellifin eserini bitirirken yazdığı duaları, hattatını, varsa müzehhibini belirten yazılan kapsayan son yaprak.

Hatip ebrusu : H. XII. (Milâdi XVIII.) yüzyılda Ayasofya hatibi olduğu bilinen zatın yaptığı ebrulara ve benzerlerine verilen ad. Belirgin olmayan dörtgen köşelerinde renkli çiçek desenleri şeklinde tertiplenmiş ebrulardır.

Hattat : Hat yazan kişi. Güzel yazı yazan sanatçı. Son Abbasî halifesi Musta'sım Billâh'ın. kölesi olduğu söylenen Amasyalı Yâkut-ı Musta'sımi'ye kadar kalemin ağzı düz kesilirdi. Yakut eğri keserek tahrif-i kalemi bulmuş ve aklâm-ı sitteye yeni bir biçim kazandırmıştır. İşte Yakut'a, sanatta yaptığı bu yenilikten dolayı hattat denilmiş, hat ve hattatlık Yakut'la seçkin bir sanat ekolü hâline gelince kelime terimleşmiştir. Yakut'tan önce güzel yazı yazanlara katip denildiği gibi hattat da deniliyordu, fakat Yakut 'tan sonra yalnız hattat kelimesi kullanılmış, katip ve küttâp denilmemiştir^[28]. Mîr Ali Herevî'ye göre hattat olmak için beş şey gerektir: Birincisi dikkat-i tab', ikincisi yazıdan anlamak, üçüncüsü elde kuvvet, dördüncüsü emek çekmek, beşincisi yazı için lâzım gelen kâğıt, kalem ve mürekkebin en iyilerinin bulunması^[29]

Hatt-ı Hümayun : Padişahın el yazısı ile tezyin edilmiş ve yalnızca fermanlara özel bir bölüm.

Hatt-ı icâzet : İslâm yazılarından birinin adı. "Kırma" da denilir. Sülüsle nesih arasındadır. Hattat icazetnameleri, vakfiyeler ve dua kitapları, Kur'an'lann bilhassa sure başları bu yazı ile yazılıdır. Elif başları kıvrık ve harfler de kıvrılmaya meyillidir.

Hatt-ı îlhanî : İlhanlılar devrinde ve daha çok Anadolu'daki binalarda kitabe olarak kullanılan keşideli yazı.

Hatt-ı Mağribî : Cezayir, Tunus, Faslıların yazılarına verilen ad. Kûfî'nin acemice yazılmış şeklidir.

Hatt-ı Şecerî : Uydurma bir yazıdır. Tanınmış hattatların hiçbiri böyle bir örnek bırakmamıştır. Yazıyı iyi öğrenemeyenler arasında sanki ağaç dallarını tabiî yönlerinde keserek yazının şekline göre dizmiş ve düzenlemişler izlenimini bırakır. Bunlar çoğunlukla tanınmış hattatların herhangi bir yazıları üzerinden bu dalları eğip bükerek yapılmıştır.

Hatt-ı Zerendud : Altınla yazılmış cel'î yazılar.

Hayvan motifleri : Süslemede iki şekilde kullanılmıştır : Yalın hayvan biçimleri (harpi «yarı insan-yarı hayvan», simurg, anka, ejder...), stilize hayvan motifleri (rûmî «stilize hayvan organları»).

Heft Kalem : Batılı müellifler talik yazı biçimini de aklâm-ı sitteden sayarlarken, bazıları ta'likin eklenmesiyle, rik'a, sülüs, muhakkak, reyhanı,nesih, tevkî', talik yazılarının, hepsine birden “heft kalem” (yedi kalem) derler.

Helezonî nokta : İçinde helezona çizgiler bulunan ve süslemede kullanılan nokta.

Helkâr : Bk. Halkâr

Hendesî tezyinat : Doğru ve eğri çizgilerden meydana gelen süsleme; geometrik süsleme.

Herat cildi : Özellikle Herat'ta yapılan bir cilt biçimi. Şemseli fakat yaldızsızdır.

Hereke kalemi : Bk. Cava kalemi.

Herkâr : Bk. Halkâr.

Hibr : İyi cins mürekkep.

Hilye : Peygamberin vasıflarını ve Allah'ın adlarını ihtiva eden yazılar. Kâğıda yazılarak mukavvaya yapıştırılırdı.

Levhanın ortasına bir daire yapılır, sülüsle oklu besmele, yuvarlak olarak ve besmelenin sağından başlayarak Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali isimleri ile göbek adı verilen dairenin orta kısmına nesihle Peygamberin vasıfları yazılır. Etek adındaki alt kısımda ise âyet ye hilye-i şerifenin devamı ile yazanın adı kaydedilir. Sağ ye solunda Peygamberin torunları Hasan ve Hüseyin'in adı yazılıdır.

Hind âbâdîsi : Bk. Âbâdî.

Hind kâğıdı : Pamuktan yapılan ve minyatürde kullanılan kâğıt.

Hind kalemi : Hindistan'dan gelen bir kalemdir. İçinde çok az boşluk vardır ye üzeri

beneklidir. Boğumları oldukça uzundur. Çok sert olduğundan hattatlar bu kaleme pek

ilgi göstermemişlerdir.

Hindî : Orta kalitede kâğıt çeşitlerinden biridir. Hint'te yapıldığından bu adı alır.

Hizânetü'l-kütüb : Kütüphane

Hizib gülü : «Hizp: kışını, bölük». Yazma Mushafların hiziplerinin baş tarafına konulan, etrafı yuvarlak, içi boş süsleme. Genellikle her beş sayfada bir sayfa kenarına konulur (Bk. Gül).

Hokka : içine mürekkep konulan yuvarlak kap. Çok sanatkârane olanları, kapaklı ve kapaksızları vardır. «Eskiden çok kıymetli Çin gülabdanlarının boğazını kırarak dip tarafından hokkalar yaptırırlardı. Ağızları ve dipleri gümüş ve altın kapak ve ayaklarla süslenirdi. Bunlar sair porselen, altın ve gümüşten yapılırsa da Çin'de hokka olarak yapılıp gelmişleri yoktur^[30]. Kütahya'da çinî hattat hokkaları da yapılmıştır.

Hokka takımı : Yazı yazmak için gereken bir veya iki hokkayı ve kalemleri koyacak yerleri olan takım. Bunlar çoğunlukla uzunca bir tepsi üzerinde iki hokkadan meydana gelir. Birine mürekkep diğerine rıh konurdu. Kırmızı (sürh) mürekkebe mahsus ayrıca küçük hokkaları vardır.

Hoş-nüvis : İranlıların «hattat» karşılığı olarak kullandıkları terim.

Hûb-nüvis : Güzel yazı yazan, İranlılar «hattat» anlamına kullanmışlardır.

Hurda : Kırma yazılar biraz daha ince yazılırsa hurda adını alır. Talik hurdası, nesih hurdası gibi çeşitleri vardır. Bunların daha incelerine ise gubarî denilir.

Hurda nakış : Bk. Minyatür.

Hurda tezyinat : Özellikle levhalardaki kelime ve harflerin süslenmesi için yapılan bezemeler.

Huruf-ı müteselsil : Hiç kalem kaldırmadan, devamlı bir satır hâlinde yazılan yazılar.

Hutût-ı sitte : Altı yazı, şeş kalem, aklâm-ı sitte.

Hüccet :

Hüsn-i hat : Güzel yazı, yazı güzelliği. Estetik değeri olan İslâmî yazılara hat ya da hüsn-i hat, böyle yazanlara da hattat denir. Eskilere göre «Hüsn-i hat için kalemin âlâsı, mürekkebin râ'nâsı, kâğıdın zibâsı gerektir.»

Hüsn-i hatla Kur'an-ı Kerim, cüz, bilye, kitap, murakka, kıt'a, meşk, ferman ve i'lamlar yazılmış; ayrıca mimarî süsleme unsuru olarak da kullanılmıştır. Bk. Hat.

 

I

Istampa baskılı cilt : Soğuk ıstampa, üzerine modelin kazındığı bir demir levha kızdırıldıktan sonra derinin üzerine bastırılır. Bu Istampa modeli meşin üzerine bir altın yaprakla bastırılarak yaldızlı cilt elde edilir^[31].

Itrî : Süsleme motifi. Bir tür yaprak şeklidir. Itır yaprağına benzediğinden bu adı almıştır. Berk-i ıtrî de denilir.

İ

ibda' : Yaratma; sanatın her devirde ve her yüzyıla ait bütün ayrıntılarını bildikten sonra, şimdiye kadar yapılmamış, yeni bir çığır açma; yeni, ayrı ve bir esasa bağlanmış üstün örnekler.

İ’câm : Harfleri noktalama, yazıya nokta koyma.

İcâzet : Bk. Hatt-ı icazet.

İc’azetname, icâzet : İlimde ve yazıda öğrenimini bitirenlere verilen belge; hattat icazetnamelerine son asırda ketebe kıtası denilmiştir. İcazetnamede, silsilenamedeki gibi, kimin kimden yazı öğrenmiş olduğu sıra ile gösterilir. Kıtalarda ise yalnız öğrenci ve öğretmenin ismi ile dualar yazılmıştır. İcazetname almadan önce yazıya ketebe konulamaz.

İç : Arap harflerinin karınlı veya tekneli olanlarının çizgi içindeki kısımlarına verilen isim.

İç kapak : Dış kapaktan sonra gelen, bazen boş bazen da eserin adı ve vakıf mühürlerinin bulunduğu yaprak.

İç yüz : Kapağın iç tarafı. Bâzı ciltlerde tıraş edilmiş deri tezyin edilmeden düz olarak yapıştırılmıştır. Selçuklular zamanında ciltlerin iç yüzlerindeki süsleme, kızgın demirin bastırılması ile yapılmış belli motiflerden ibarettir. XV. yüzyıldan sonra birçok Türk cildinde iç kısım, ya oyma (katı') şeklinde veya dıştakinin aynı kabartma şekillerle süslenmiştir. Ebru kâğıt kaplanmış veya âyet yazılmış müzehhep iç yüzler olduğu gibi, nadiren iç yüzde halkârî süslemelere de rastlanır.

İklil : Taç. Bk. Ser sûre.

İlhanî : İlhanlılar devrinde Anadolu'da yaygın olarak kullanılan keşideli bir yazı türüne verilen ad.

İnce yazı : Eski yazıların bir sanat gösterisi olarak ince yazılması. Bk. Gubarî.

İsfidaç : Bk. Üstübeç.

İstif: “Bir şeyi birbiri üzerine ve sıra ile dizip yığmak” demek olan bu kelime, eski yazıda kelimeleri birbiri üzerine çıkararak dizmek yerine kullanılmış bir terimdir. Hattatlıkta değerli olan, ne kadar üst üste olursa olsun kolay okunanıdır. Rakım Efendi, sülüs istifte çok başarılıdır. Muhsin zade Abdullah Bey, yazacağı yazıyı kurşun kalemle istifler; âz okuma bilen bir çocuğa gösterip çocuk okuyabilmişse onu yazarmış^[32].

İstinsah : Nüshasını çıkarmak, kopya etmek. Eskiden, müellifin yazdığı ya da hazırladığı kitabı elle çoğaltma işlemi. Bu işi yapanlara müstensih denilir.

J

Japon kâğıdı : Japonya'da su kenarında yetişen saza benzer bir bitkinin lifleri ayrılarak, elle yapılan, krem renkli, parlak, çok sağlam ve pahalı bir tür kâğıt. Özellikle, yazma eserlerin onarımında kullanılmaktadır.

Jengâr : Bakırdan elde edilen parlak yeşil renkte boya. Jeng, Farsça'da «pas» demektir. Bakır pası renginde boyaya da bu ad verilmiştir. Cedvellerde sık kullanılmıştır. Yalnız, bakır oksitlendiğinden bu boyaların sürüldüğü yerlerde zamanla yırtılma ve kırılmalar görülür.

Jengârî : Bk. Jengâr

K

Kabartma Şemse: Eski ciltlerde kapaktaki şemse motifi kabartmalı olanlarına verilen addır. Kabartma olmayanlarına yazma şemse denir.

 

Kafes: Bkz. Zilbahar cilt.

 

Kâfur: Hint Denizi sahillerinde, Çin dağlarında yetişen güzel kokulu bir çiçektir. Papatyaya benzer. Zamk yapımında kullanılır. Önce kırmızı iken kurumaya başlayınca beyazlaşır.

Kâğıt: Kâğıt, bitki, paçavra vb. lifli malzemelerin liflerinin birbirinden ayrılarak suya batırılması ve bu liflerin keçeleştirilmesi ile elde edilen bir malzemedir. Lifli yapılı hammaddelerin kesme, saçaklandırma, su emdirme, kurutma gibi işlemler sonucunda hidrojen bağları oluşumuyla düzgün bir tabaka haline dönüştürülmesiyle üretilir. İlk kâğıtların kenevir, keten paçavraları ve iplerin suda karıştırılıp düzgün liflerden meydana gelen bir karışım elde edilinceye kadar dövülmesiyle yapıldığı görülür. Daha sonra bu karışım tahta kalıplara gerilen keten bez üzerine dökülür, liflerin eşit dağılması için de iyice sallanır ve suyun büyük bölümü süzülür. Bez üzerinde kalan ince ve nemli lif ağı, güneşte kurutulduktan sonra keten bezden ayrılarak kesilir, düzleştirilir ve yazmaya hazır hale getirilir. Yazma eserlerde ve levhalarda Şarktan ve Avrupa'dan gelen ham kâğıtlar kullanılmış; bunlar çeşitli şekillerde aharlanıp mührelenmişlerdir. Tarihimize geçen tanınmış kâğıt türleri şunlardır: 1. Dımışkî, 2. Devletâbâdî, 3. Hatayi 4. Âdilşahî, 5. Harirî-Semerkandî, 6. Sultanî Semerkandî, 7. Hindî,8. Nizamşahî, 9. Kasım Beygî, 10. Harirî-Hindî, 11. Gûni-i Tebrizî (Lui Tebrizî), 12. Muhayyer 13. Haşebi.

Kâğıdı pahlamak: Kâğıt onarımında, arkadan yapıştırılacak yedek kâğıtların kabarıklığını gidermek için, yapıştırılacak ince kâğıdın kenarlarını keskin çakı veya bistüri ile inceltmektir.

 

Kâğıt boyama: Kâğıdı istenilen renge boyama işlemidir. Renkler doğal veya sentetik yollarla elde edilir. Doğal boyalar, toprak ve bitkilerden sağlanır. Elverişli toprak veya bitki, suda kuralına göre iyice kaynatılır. Ortaya çıkan renkli sıvı boyadır. Kâğıtları boyamak için çeşitli yöntemler vardır: 1)Banyo: Ihlamur, çay, safran, kök boya, tütün, saman, soğan kabuğu, kına, ekşi nar kabuğu gibi doğal maddelerin suda güzelce kaynatılarak rengi çıkarılır. Kâğıtlar bu boyalı suda ılık ılık banyo edilerek boyanır. 2) Sürme: Toz boyalar, mermer üzerinde bir miktar keskin sirke ile karıştırılıp deste-senk ile iyice ezilir. Nişasta ve kola peltesi katılarak karıştırılır. Ilık durumda iken sünger, fırça veya pamukla yedire yedire sürülür. Bu şekilde boyanmış kâğıtlar güneşte değil gölgede kurutulmalıdır. 3)Boyanmak istenen kâğıt, tekneye alınan boyalı suyun içine bırakılır. Suyu emen kâğıt tekneden çıkarılarak kurumaya bırakılır. 4) Renkli suyun sünger veya fırça yardımıyla kâğıt yüzeyine sürülüp kurutulmasıyla da boyama yapılabilir. Kâğıdı, yazı yazılacak kısmı ayrı, kenarını ayrı renkte boyama usulüne Akkase denir, böyle kâğıda da Akkaseli Kâğıt denir. Bu, önce kâğıdın baştan sona istenilen renkle, sonra da yazılacak yeri büyüklüğünde bir plaka ile kapatıp, etrafını istenen diğer renklerle boyama suretiyle yapılır.

 

Kâğıt makası: Makas kelimesinin aslı mıkraz, mikras'tır. Eskiden yazı kâğıtları tek ve büyük tabakalar hâlinde satıldığından, istenilen ölçüde kâğıt kesmek için kâğıt makası kullanılmıştır.

Kâğıt oyma: Bkz. Katı'a

Kalem işi : Sıva, ahşap üzerine, boyalarla yazı yazma ve şekil yapma sanatı. Yazana kalemkâr, işe kalemkârî denilir.

Kalıp: Ciltçilikte motiflerin deriye geçirilmesi işleminde kullanılan kalıplardır. Önceleri bu iş için demir ve tahta kalıp kullanılırken, sonraları deriyi bozmaması için, sertleştirilmiş deri ve özellikle deve derisi kalıplar kullanılmıştır. Tıraş edilmiş deri parçaları kabartma olacak motifin büyüklüğünde kesilir, 3 cm kalınlığında oluncaya kadar çiriş denilen özel bir kola ile üst üste yapıştırılır. Kuruyunca tahta kadar sert bir blok hâline gelir. Bu, muşta denilen âletle dövülerek istenilen ölçüde inceltilir. Mücellit, çizdiği deseni bunun üzerine silker ve bir hakkâka verir; hakkâk, derinin üzerindeki kabartma olacak kısımları yeterince oyarak çukurlaştırır, böylece motif kalıbı elde edilmiş olur.

 

Kalıp baskısı: Mücellitlerin kitap ciltlerine süsleme motiflerini basmak için kullandıkları alettir.

 

Kambura: Kitabın sırtını yuvarlatmaktır. Bombe de denir.

 

Kapak: Bir kitabın üstünü örten ve cildini oluşturan mukavva kapaklardan her birisidir.

 

Karga: Bkz. Miklep.

 

Kartuş-pafta: Geniş bordürler ya da sertap üzerine yuvarlak veya beyzî şekilde parçalar konmuş ise bunlara kartuş-pafta denilir. Bazen bu paftalarda cildi yapan sanatkârın ismi ile karşılaşmak mümkündür. Edirne ciltlerinde bu kartuş-paftaların içleri beyitlerle doldurulmuş, bu beyitlerin içinde mücellidin adı da geçirilmiştir. Ayet-i kerime yazılmış kartuş-paftalar da vardır. Pafta veya kitabe de denilmiştir.

 

Kasım Beygi: Eskiden kullanılan bir kağıt türüdür. Bkz. Kâğıt.

 

Kat': Kesme, kesilme.

 

Katı'a: Oyma anlamına gelir. Herhangi bir şeklin, yazının kâğıt veya deriden oyularak çıkartılmasıyla meydana getirilen bir süsleme sanatıdır. Oyulup çıkartılan kısma erkek oyma, oyulan kısma ise dişi oyma denilir. Erkek ve dişi parçalar başka bir deri veya kâğıda yapıştırılarak süsleme yapılır. Oymalar tek tek oyulmamıştır. Muhtelif renkte boyanmış ve terbiye edilmiş kâğıtlar beş-altı sahifesi üst üste yapıştırılarak ince bir karton kıvamına gelince oyma âletleri ile oyulmuştur. Sonra bunlar suya atılmış, suda birbirinden ayrılan parçalar isteğe göre boyanıp tahrirlenerek muhtelif yerlere yapıştırılmıştır. Katı'a sanatına katîğ da denir.

 

Katı'a şemse: Katı’a sanatıyla yapılmış şemsedir.

           

Kavi kâğıt: Sağlam, dayanıklı kâğıt anlamındadır.

 

Kebikeç: Eskiden yazma kitaplara güve böceğin dokunmaması için yazılan tılsımlı sözdür.

 

Kenarsuyu: Bkz. Bordür.

 

Kesira: Bkz. Kitre.

 

Kırmız: Kırmızı kabuklu ve kabuğundan lakit adında bir tür boya çıkarılan böcektir.

           

Kırtâs: Kâğıt, sayfa, kâğıt tabakası demektir.

 

Kimyasal Tahribat: Asit, gazlar, atmosferik kirlilikler, toz, mürekkep ve kâğıdın imalatında kullanılan kimyasal maddeler gibi kimyasal etkenlerle oluşan bozunmalardır.

 

Kitabe: Bkz. Kartuş-pafta.

 

Kitre: Anadolu'da yetişen geven dikeni denilen bitkinin sapı çizilerek oradan akıtılan sıvının sertleşmesiyle elde edilen, ahar yapımında kullanılani yapıştırma özelliği az bir maddedir. Kesira da denir. Kitre ebru yapımında da kullanılır.

 

Klasik Cilt: Anadolu, Osmanlı ve daha eski uygarlıkların orijinal dokusunu bozmadan, dönemine uygun olarak yapılan cilttir.

 

Kola: Düşük pişirme sıcaklıklarında jelâtin hale gelen, soğuduğunda macun formunu alan, kâğıt, cilt ve deri yüzeylerde kullanılan tutkalımsı malzemedir.

 

Kolon: Şiraze örülmeden önce formalar arasından kitabın sırtına doğru geçilerek yapılan sağlamlaştırma amaçlı dikiştir.

 

Konservasyon: Objenin maddesel ve teknolojik özelliklerini, yapısını ve taşıdığı dekoratif öğeleri özgün niteliklerine bağlı kalarak korumak; bozulmasına yol açan nedenleri ve etkileri açığa çıkarmak; en uygun ve etkili koruma yöntemlerini ve malzemeleri saptayarak, bunları objeye uygulamak; fiziksel ve estetik bütünlüğü aslına bağlı kalarak sağladıktan sonra stabil haldeki objeyi sergileme veya depolama için hazırlamaktır.

 

Konservatör: Kültürel mirasın korunması amacıyla etkili yöntemler kullanarak eserin orijinal haliyle en uzun süre muhafaza edilmesini sağlayan profesyonel kişidir.

 

Kozak: Antlaşmalar, name-i humayünlar ve önemli emirlerin konulduğu mahfazanın adıdır.

 

Körük: Kitap koymaya yarayan mahfazanın açılıp kapanan kısmına verilen isimdir.

 

Köstek: Kapağın iç kısmı ile kitap arasına yapıştırılan tıraşlanmış ince deri parçasıdır. Bu şekilde yapılan ciltler daha sağlam olmaktadır.

 

Köşe: Ciltte şemselerin dört köşesine yapılan motiflere verilen isimdir.

 

Köşe bezemesi: Ciltlerin köşe süslerine verilen isimdir. Köşebent de denir.

 

Köşebent: Cilt kapağının dört köşesine yapılan süslerdir.

 

Köşelik: Üçgen formlardan oluşup, köşe boşluklarını süsleyen köşebenttir.

 

Kubur: Üzerinde kalem koymak için özel yeri, altında hokkası bulunan kaptır. Üzeri nefis tezhipli ve beyitler yazılı olanları vardır. İçine kalem, kalemtıraş, makta, kâğıt makası veya ferman konulurdu.

 

Kumaş cilt: Kenarları deri, ortası kumaş cilttir.

 

Kutu: Kitap ölçülerine uygun olarak, kitabı ısı, ışık, nem vb. dış etkenlerden korumak amacıyla yapılan kaplardır.

Kuyûd-ı kadîme : Eski Kayıtlar, yazılı belgeler. Devlet dairelerinde son derece titizlikle tutulan çeşitli defterler ve muhafaza edilip arşivlenen resmi yazışmalar.

 

Kuzulu cetvel: Yeşil altınla sarı altın bir arada çekilerek ve araları mürekkeple ayrılarak meydana getirilen cetvellerdir. Sarı altın yeşil altının dörtte biri ölçüsünde olur. İnce cetvel yalnız dışa çekilirse tek kuzulu cetvel, dışa ve içe çekilirse çift kuzulu cetvel denilir.

 

Kümmi: Eski yazma kitap çeşitlerinden biridir. Uzunlamasına ve küçük olan bu kitapları, eskiden âlimler yenlerinde taşımak üzere yaptırmışlardır.

 

Kürrase: Yazma kitapların sekiz sayfadan meydana gelen formasına verilen ad.

 

L

Lâk : Bk. Lika.

Lake cilt : Mukavva, deri veya tahta üzerine uygulanan çeşitli boyamaların üzerine vernik sürülmek suretiyle hazırlanan ciltlere verilen ad. Lake ilk defa 5000 yıl önce eski Mısırda tahta lâhitler üzerinde görülmüştür. Sulu boya ile yapılan nakışların bozulmaması için, bir sıvıda eritilen bir nevî reçine, boyalar üzerine kaplanmıştır. Bu, suda erimeyen ve bozulabilecek altınlı ve sulu boyalı kap nakışları üzerine, korumak amacıyla sürülen bir verniktir.

Ciltlerin üzerine boya ve altınla çiçek v.s. resimler yapılır; üzerine rugan (bk. rugan, rugani) da denilen vernik çekilirdi. Önce mukavva murakka hazırlanır, murakkanın üzerine vernik çekilir; üzerine altın veya boya ile nakış yapılır, üst üste birkaç kat vernik çekilirdi. Deri üstüne yapılacaksa, sirkeli yumuşak bir bezle derinin yüzü temizlenerek yağı alınır, bu işlemle boya veya altının deri üzerine düzgün olarak sürülmesi ve dökülmemesi sağlanır; boya ve altından sonra da birkaç kat vernik çekilirdi ^[46]

Türkiye'de bilhassa Diyarbakır Bursa, İstanbul ve Edirne şehirlerinde lake cilt yapılmıştır. Önceleri rugani diye isimlendirilen bu ciltlere, en güzel örnekleri Edirne'de yapıldığı için, Edirnekârî de denilmiştir.

XVIII. yüzyıl sonlarında lake cildlerde bir gerileme başlayarak, sonraları Avrupai tesir altına girmiştir. .

Lakit : Kırmızı boya. Hattatlarla Müzehhiplerin yazı ve tezhipte kullandıkları bu boya kırmız böceğinden çıkartılır. Şapla işlenerek kırmızı renkli boya hâlinde bir tortu teşkil eder ^[47]

Lâl: Kırmızı mürekkep.

Lâl efşân : Celî divanî yazılarda harekelerden sonra gayet ince olmak üzere toz hâlinde serpilen kırmızı boyanın adıdır.

Lâl-i Bedahşî (Bedahşânî) : Bedahşân kırmızısı.

Lası : Bk. Lika.

Levha: Kitap başlıklarına verilen ad. Başlık veya serlevha da denir. Hüsn-i hatla yazılan ve çerçevelenerek duvara asılan yazılara da levha denilir. Bu yazıların küçüklerine ise kıt'a denilir.

Lif: Bk; Lika.

Lika : l — Mürekkep hokkalarının dibine konulan ham ipeğin adıdır. Arapçası milka'dır. İran'da ise kilke denir. Kamış kalemin, hokkanın dibine çarpıp bozulmasını, kalemin ucunda çok mürekkep kalmasını ve hokka devrildiğinde mürekkebin dökülmesini önlemek amacıyla kullanılmıştır. Lif de denilmiştir.

Tuhfe-i hattatın'e göre lika'ya. «peşm», «peşençe», «lası», «gersef», «zevane»,«penag” da denilmiştir.

Mürekkep tortusundan katılaşan lika çıkarılıp yıkanır, çürüyünce yenisi konurdu.

2-— Lika, aynı zamanda yaldız altına sürülen maddenin adıdır. Lâk da denilir. Zamk türünden bu madde önceleri yerli olarak yapılmış, sonra Avrupa'dan gelmeye başlamıştır.

Lu-i Tebrizî : Eskiden kullanılan şeker rengi yazı kâğıtlarından birinin adıdır. Bk. Kâğıt. Gûnî-i Tebrizî de denmişti   

M

Madalyon süsleme : Tezhipte ve ciltçilikte kullanılan beyzî ve dilim süsleme motifi. 

Mağribî yazı : Bk. Hatt-ı Mağribî.

Mahat : Mücellit terimlerindendir. Kap ile dip (sırt) arasındaki açıklığa verilen addır. Bu kısma meşin veya bez kaplanır. Kapağa hareket kolaylığı sağlar.

Mahzuf : Bk. Mücerret.

Makas :Bk. Kâğıt makası.

Makilî yazı : Hiçbir parçasında yuvarlaklık olmayan, düz, dik ve köşeli bir yazı biçimidir. Kûfî yazı, bu yazıdan gelişmiştir.

Makta : Mikta veya kalem yastığı da denir. Bir karış uzunluğunda, kalınca bir parmak eninde ve yassıdır. Kalemi yonttuktan sonra üzerine koyarak ucunu çıtlatmak için, yani dikine keserek yazı yazacak bir hâle getirmek için kullanılmıştır. Kalemin oturduğu yuvaya hane-i kalem denir. Makta genellikle fildişinden yapılmıştır. Altın kakmalı olanları da vardır. Ama bunlarda da kalemin ucunun geleceği yere ufak ve konik bir fildişi parça yapıştırılmıştır.

Makta ustaları mülga Mevlevî tekkelerinden ve bazen Bektaşî'lerden çıkmıştır. Bu maktaların baş tarafında zarif bir Mevlevi sikkesi ve altında talik yazıyla «Ya Hazret-i Mevlânâ» yazısı vardır. Daha altta hendesî şekillerde çiçekler ve üstatların zarif ve girift imzaları görülür.

N. Rüştü Büngül'ün, Eski Eserler Ansiklopedisi'nde makta yapan üstatlar arasında Bursalı Fahrî, Edirneli Nakşî, Çevrî, Resmî, Fikrî, Rıza ve Eski Reşid adları geçmektedir.

Malizme : Eskiden, 20 sayfadan ibaret cüz yerine kullanılan bir terimdir.

Matlap : Yazmalarda sayfa kenarına konan ye metinde dikkati çekmesi gereken noktayı işaret eden küçük yazılar; bu yazıların süslenmesi.

Mazgala : Bk. Zermühre.

Mecma : Geniş karınlı, kare şeklinde madenî hokkalara verilen ad. Bu tür hokkaların kapaklarına şecâb denilirdi.

Mecmua : Yazma ya da eski basma kitaplarda birden çok eserin yer aldığı cilt bütünü.

Mecmuatü'r-resail : Risaleler mecmuası.

Mekke toprağı : Varak hâline getirilmek için tirşe ve zar içinde dövülen altının yapışmaması için kullanılan toprağın adıdır. Eskiden İstanbul'un Anadolu yakasına Mekke toprağı adı verildiği için, buralardan alınan toprağa da aynı ad verilmiştir.

Mertebanî tabak : Merteban'da yapılan yeşilce sırlı seramik tabak. Altın ezme işleminde kullanılmıştır. Bk. Altın tabağı. .

Mesahif : Mushaflar, sayfa hâline getirilmiş kitaplar, Kur'an'lar.

Meşin : Cilt yapımında kullanılan koyun derisi.

Meşk : Yazı hocasının ders olarak verdiği yazı örneği. Sülüs ve nesih yazı öğrenmek isteyen kimse, yazı temrini yaptıranların bir satır yazısını meşk itibar ederek, baka baka aynen taklit etmeğe kalkar; bunu nazırlar ve meşki ile hocasına takdim eder.

Meşk tariflerinde harfler üzerinde ufak ve büyük noktalar, hattâ talik çıkarmalarında noktalar arasında boş yuvarlak ve yaymalarıyla tarifler vardır. Noktalar yan yana harflerin açıklıklarını, çizgiler de harflerin yönlerini gösterir.

Hoca, öğrencisinin meşk taklidini alır, benzetilmeyen harfleri, açıklamalarda bulunarak düzeltir, öğrencisi de bol bol tekrarlayarak yazıyı öğrenmeye çalışır.

Meşşakahu : Bk. Ketebe.

Mıkraz : Kesecek âlet, makas. Bk. Kâğıt makası.

Mıskale : Kazınan (hâkkolunan) kâğıdın pürüzlerini düzeltip, eskisi gibi parlatmak için, çoğu zaman deniz böceği kabuğundan yapılan âlet. Minkaf, halezon terimleri de bu anlamda kullanılmıştır.

Mıstar: Satar çizmeye yarayan âletin adıdır. Üzerinde sıra sıra bükülmüş ibrişim gerili bir mukavvadan ibaret olan mıstar, kâğıdın altına konur; üstünde, temiz bir bezle sarılı parmak gezdirilerek kâğıtta hafif kabartma çizgiler meydana getirilirdi. Çeşitli geometrik düzenlemelerle hazırlanmış mıstarlar vardır,

Mıstar kalemi : Yazma kitapların kenarlarına yaldız veya boya ile yapılan çizgileri çizmeğe yarayan âletin adıdır. Demirden pergel şeklinde idi. Boya yahut yaldız iki çatal arasına konur, öylece çizilirdi.

Mibree : Hattatların ve kâtiplerin kalem yontmak için kullandıkları kalemtıraşın, Arapça adıdır.

Mibret : Eğe cinsinden bir âlet. Kamış kalemin elyafı ile diğer kısımlarının temizlenmesinde kullanılırdı.

Mihzele : Mürekkep süzecek âlet; keçe veya çuhadan olur.

Micrede : Divitin temizlenmesinde kullanılan âletin adıdır.

Midad : Yazı mürekkebi; yazı yazmaya mahsus siyah veya renkli sulu madde. Dude (b. bk.) denilen isten yapılır. Gûlzar-ı Savab'da. bir kaç çeşit mürekkep yapımı tarif edilmiştir ^[48]

Mürekkebe, iyi akması için, kaynatılmış nar kabuğu suyu konur.

«Hokkana lika koy, üzerini isle yapılmış mürekkeple doldur, biraz sirke yahut koruk suyu kat, biraz da aşı, zırnık kâfur koy; karıştır». Eskiden mürekkebi dövmek ve inceltmek için kervanlarda develerin üstüne, yanlarına şişeler veya fıçılar içinde asarlarmış. Develer hareket ettikçe mürekkep karışır, kendi kendine dövülürmüş. Ya da hamamlarda kapı tokmaklarına asılır, kapı açılıp kapandıkça mürekkep çalkalanıp incelirmiş.

Midad-ı Mutavvas.: Kuruduktan sonra çok parlak duran mürekkep.

Midak : Sürh adı verilen kırmızı boyayı ezmekte kullanılan âlet. Mermer veya somakiden düz olarak yapılır; üstüne konan madde, mermer veya billurdan bir âletle ovularak ezilir.

Mifreşe: Kamış kalemlerin birbirine veya mahfazaya çarparak bozulmaması için, divitin kalem konan kısmına yerleştirilen örtü. Genellikle çuhadan yapılmıştır.

Mifrez : Kalemin yarılması işinde kullanılan kalemtıraş.

Mihatta : Hattatların, kalemin ucundaki kılları almada kullandıkları âlet. Mürekkep lif (lika) ile kullanıldığından, yazarken, çürüyen lif parçaları kalemin ucuna takdirdi. Bunları almak için mihatta kullanılırdı.

Mihfere : Yanlışları düzeltmek için, yazıyı kazımakta kullanılan kalemtıraş, bıçak.

Mihrab :

Mihrabiye : Ucu ince tığlarla biten, mihrap şeklinde kitap başlığı, serlevha. Mihrak : Bk. Milhez.

Mihras : Renkli mürekkep yapmakta kullanılan maddeleri ezmeğe yarayan âletin adı. Buna havan da denilirdi. Somaki, pirinç veya mermerdendi.

Mikleb : Eski ciltlerde alt kapağa sertâb ile bağlanıp, üst kapak ile kitap arasına girerek sayfa kenarlarım koruyan, ucu sivri parça. Sivri uçtan kenara olan uzunluk, kapak eninin yarısına eşittir. Türkçesi karga'dır. Eski Türk ciltlerinde mıklebin üst ve iç tarafı da cilt kapağı kadar süslüdür, iç yüzlerde görülen katı'a süslemelere mikleb içinde de rastlanılan. Mikleb, okuma sırasında, kalınan, sayfayı göstermek için de kullanılır.

Mikleme : Kalem koymak için kullanılan kutunun Arapça adıdır. Daha çok kalemdan adı ile anılmıştır. Çoğunlukla mukavvadan ve beyzî olanları kullanılmıştır.

Mikras : Kesecek âlet, makas. Bk. Kâğıt makası.

Mikşat : Kamış kalemin kabuğunu soymaya yarayan âlet.

Mikta : Bk. Makta.

Mikyassü-l hat : Bk. Sülüs.

Mil’aka : Hattatların kullandıkları küçük kaşığın adıdır. Lal, sürh gibi sulu boya maddesi ile rıh'ın hokka ve kâğıda aktarılmasında kullanılmıştır.

Milhez : Mürekkep karıştırmakta kullanılan âletin adıdır. Mihrak ve Farsça divitşor da denilmiştir.

Milka: Bk. Lika

Minekârî : Mine işleri; mavi renkle işlenmiş iş;

Minkaf: Bk. Mıskale.

Minyatür : El yazması kitapları süslemek için sulu boya ile yapılan ve metindeki olayları yansıtan figüratif resimlere verilen ad. İtalyanca "minature" kelimesinden alınmadır. Türkçe'de küçük nakış anlamına hurda nakış denilmiştir.

Minyatür (kitap resmi) şarkın resim tarzıdır. Minyatür sanatında en ileri giden ülke İran olmuştur. Fakat Türk sanatçıları da kendi üsluplarında nefis örnekler vermişlerdir. Osmanlılarda Fatih zamanından itibaren kitaplara minyatür yapılmağa başlanmıştır. Bunda Padişah'ın sanat ve resme olan ilgisi etkili olmuştur. Minyatür 18. yüzyıl sonlarına kadar devam etmiş, sonra resim sanatımız batıya dönmüştür.

Minyatürde figürler birbirini kapatmayacak şekilde üst üste dizilir; geride kalan figürler kâğıdın üst tarafında gösterilir; perspektif yoktur; insan figürleri önemlerine uygun irilikte yapılır; manzaradan uzaklığı renk ve boy oranı ile belirtilmez; en ince ayrıntı dahi minyatürde gösterilir; renkler ışık gölgesiz ve düz olarak sürülür. Toprak boya kullanılır. Boya sabit olsun diye XVIII. yüzyıla kadar yumurta sarısı katılmış_r fakat kuruduktan sonra boya yeniden kullanılmadığı için yumurta sarısı yerine (içine bir damla saf pekmez veya iki damla üzüm suyu karıştırılarak) tutkal kullanılmıştır. Minyatürlerdeki akarsular ise gümüş suyu (b.bk.) ile yapılmıştır.

Kitap resimleri, Hint kâğıdı, aharlı kâğıt veya parşömene yapılır. Boyalar üç aylık beyaz kedinin ense tüyünden yapılma  fırça ile sürülür, bir tek tüy veya samur kılı ile ince hatlar çizilir. Konu, önce ince fırça ve uhra denilen kiremit rengi boya ile desen hâlinde bir kâğıda çizilir. Altın, boya sürülmeden önce kullanılmalıdır. Boyadan sonra Çin mürekkebi ile ince ayrıntılar tamamlanır ^[49]

Misin : Bk. Meşin.      

Mitreşe : Kalemler birbirine çarpmasın diye kalemdanların içine konulan çuha örtü.

Mizanü'1-hat : Bk. Sülüs.

Motif : Süs, sık sık yinelenen çizgi süsü;,bir biçimin konusu. Osmanlı ciltlerinde; hataî, rûmî, bulut, penç, yaprak, gonca, geçme» nilüfer, ıtır yaprağı, gül, tepelik, orta bağı, tığ en çok kullanılan motiflerdir. Manzara, arabesk ve canlı hayvan motiflerine rastlanmaz.

Memlûk ve Selçuk ciltlerinde stilize ye arabesk motif görülür. Herat üslûbunda stilize motifle birlikte manzara ve hayvan figürleri de bulunur.

Muavveç yazı : Eski harflerle yazılan yazılardan birinin adı. Yılankavi çizgilerden ibaret olan bu yazıyı 1908'den sonra İsmail Hakkı Baltâcıoğ-lû^[50]) icat etmiştir. Yeni harflerin kabulüyle diğerleri gibi tarihe karışmıştır.

Muhakkak : Sülüs yazının yatık ve uzun çizgileri olan çeşidine verilen ad. Nadiren murakka ve kıtalar yazılmış, besmele dışında fazla kullanılmamıştır."

Muhaşşa : Haşiyeli kitap.

Muhaşşi : Haşiyeyi yazan kişi.

Muhayyer : Eski kâğıt çeşitlerinden birinin adıdır. Lui Tebrizî gibi bu da şeker renktir. Bk. Kâğıt.

Mukabele kaydı : Kopya edilmiş nüsha ile aslının karşılaştırılıp kontrol edilerek bunun, kitabın zahriyesine veya hatimesine kaydedilmesi. Bu kayıt görülen kitapların doğruluğuna daha çok güvenilir.

Makatta' : Deri veya kâğıttan oyma şeklinde yapılan işlere verilen ad. Bk. Katı'a.

Makatta' yazı: Bk. Kesme yazı.

Mukavva : «Kuvvetlendirilmiş». Klâsik ciltlerde ilk zamanlar tahta kulla­nılmış, daha sonra bunun yerini mukavva almıştır. Cilt için kullanılacak mukavva şöyle hazırlanır: İstenilen kalınlığı sağlayacak kadar kâğıt, suları aksi yönde olmak üzere yapıştırılır. Kolanın içine kabı kurttan korumak için şap, tenekâr, tütün suyu gibi zehirli maddeler katılır Bu suretle hazırlanmış mukavva iyice kuruduktan sonra tahta gibi sert olduğundan eğilip bozulmaz. Böyle mukavvalara murakka mukavva denilir.

Murakıb : Bk. Ayak.

Murakka : 1-Hattatların ayrı ayrı kâğıtlara yazdığı ve bir araya toplanarak mecmua hâline getirilen meşk ve yazılara verilen ad.

2 — Birkaç kâğıdın suları aksi yönde olmak üzere üst üste yapıştırılmasıyla elde edilen mukavvaya verilen ad. Üzerine yazı sayfası yapıştırılır veya cilt kapağında kullanılır.

Murakka mukavva : Bk. Mukavva.

Murassa cilt : Kıymetli taşlarla bezenmiş cilt. Mine veya mercanla işli ciltler hâlen müzelerde mevcuttur.

Musanna : Usta elinden çıkmış, sanat eseri, çok süslü

Musavvir : Eskiden insan resmi ve tablo yapan sanatçı. Ressam

Mushaf : Sayfa hâlife getirilmiş şey. Türlü sayfalardan meydana gelen kitap; sonradan Kur'an anlamında kullanılmıştır.

Muşta: Baskı âleti (Bk. Kalıp); .Vaşsale demlen kâğıt yapıştırmaların ekini belli etmemek için mücellitlikte kullanılan âlet.

Mücedvel : Sayfa kenarları cetvelli olan kitaplar hakkında kullanılan bir terini.

Mücellid : Kitap ciltleyen, ciltçi.

Mücerret : Eski yazıda noktasız harflerle yazılan şiir ve nesirler hakkında kullanılan bir terim. Mahzuf veya Mühmel de denilmiştir.

Mücevher nokta : Bk. Nokta, Geçme nokta.

Müellif: Kitabı yazan kişi.

Müellif hattı : Yazmanın başka bir hattat tarafından değil, yazarın kendi el yazısıyla yazılmış aslı.

Müellif müsveddesi : Yazarın hazırladığı, beyaza çekilmemiş yazma eser. Mühmel : Bk. Mücerret.

Mühre : Kâğıtlar aharlandıktan sonra parlatma için kullanılan âletin adıdır. Bazen kalemtıraş kabzasının ucu da bu iş için kullanılmıştır. Kaymasını sağlamak için biraz sabun sürülür. Müzehhiplerin altını parlatmak için kullandıkları akike de mühre denilmiştir,

Mühre çeşitleri:

Böcek mühre : Deniz böceklerinin kabuğundan yapılmıştır. Cam mühre : Yuvarlak veya kalın camdan yapılmıştır. Çakmak mühre : (b. bk.) Damar mühresi : Tezhiplerde yaldızlanan yaprak damarlarını, süslemelerin girintili çıkıntılı yerlerini parlatmak için kullanılan, açılmış kurşun kalem biçiminde mühre. Tırnak mühresi de denilir. Har mühre : Katır boncuğu. Zer mühre : Yaldız cilalamaya yarayan ucu akik mühre.

Mühre tahtası : Üzerinde kâğıt mührelenen âletin adıdır. Pesterek de denilmiştir. Ihlamurdan yapılan ve ortası çukurca olan bu tahta çeşitli boylardadır. Tek parça olması şarttır.

Mühreli kâğıt : Ahardan sonra mühre sürülerek parlatılan ve kalemin üzerinde kaydığı kâğıt. Bu kâğıtlar mürekkebi emmez.

Mühresenk : Akik türünden bir taşın adıdır. Bir sopaya takılarak, tezhip nakışlarını ve yaldızlan mührelemekte kullanılmıştır.

Mührezen : Kâğıtların üzerine mühre vuran sanatkâr.

Mühür: Yazma eserin kime ve niçin ait olduğunu göstermek amacıyla basılmıştır. Kitabın hangi kütüphaneye ait olduğunu gösteren "demirbaş mührü", sadece bağışlanan kitaplara vurulan ve bağışlayanın adını taşıyan "bağış mührü", "vakıf mührü" ve yalnız isim bulunan "zat mührü" gibi çeşitleri vardır.

Eski mühürlerimiz taşları, madenleri, sapları ve kazınmaları bakımından güzel sanatların bir kolu halindeydi.

Meşhur hakkâkların çeşitli maddeler üzerine kazıdıkları isim," mısra, âyet ve istifler büyük sanat değeri taşımaktadır. Üzerine akik, yakut, firuze, yeşim taşı kakılmış mühürler vardır.

Manzum mühürler de yaygın olarak kullanılmıştır.

«Şair, Hamit'in dedesi Abdülhak Molla'nın mühründe

"Çaresaz ola hakim-i mutlak

Bula her derde deva Abdülhak beyti" kazılı imiş.

 

 Mülâsık : (İltisaklı) bitişik. Aralık verilmeden yazılan yazı. Bk. Hat.

Mülemma şemse : Motifin hem zemini, hem de kendisi altın yaldızla işlenerek yapılmış şemse.M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü¹nde «Renkli şemseler hakkında kullanılan bir tâbirdir. Kabın şemse veya köşebent kalıbının Basılacağı kısmın münasip noktalarına, kap meşinine zıt renklerde meşin parçalar yapıştırılarak, üzerine kalıp basılmak suretiyle yapılırdı. Yaldız işleme aradan görününce renk renk meşinler kitaba başka bir güzellik verirdi» demektedir.

Mülevven şemse : Bu şemselerde tek renk deri .kullanılmayıp, bezemeler cilt kapağında kullanılandan başka renkte deri ile kaplanmıştır. Bu şekilde renkli derilerle yapılan mülevven şemse ciltte, motifleri üstten veya alttan ayırma tarzında altınla bezemek mümkündür.

Mümsiha : Hattatlarla kâtiplerin kalemin mürekkebini silmek için kullandıkları beze verilen ad. Bu bez siyah ve yumuşak olurdu.

Münhanî : Eğri, Bk. Selçuklu münhanîleri.

Mürekkeb : Yazı yazmakta kullanılan maddenin adıdır (Bk. Midad). Dûde denilen bezir veya kandil isinden yapılmıştır. Süleymaniye Câmii'nde, kandillerin isi hava cereyanı ile özel olarak yapılmış bir odacığa toplanır ve mürekkep yapımında kullanmaları için, hattatlara verilirmiş.

Mürekkeb yalamak : «Okuyup yazmak, ilim öğrenmek» yerine kullanılan bir deyim. Bezir isi mürekkeple aharlı kâğıda yazılan yazının yanlışı yalamak suretiyle silindiği için bu deyim ortaya çıkmıştır.^[51]

Mürgdar şemse : Çiçekleri arasındaki dalların üzerinde kuşlar bulunan şemselere verilen ad.

Mürsel vav : Vav harfinin yazılış biçimlerinden biri. Bu türlü vav harfi yuvarlak yazılırdı.

Müsennâ : İki kat, iki katlı; iki kısımdan meydana gelmiş, iki noktalı harf.

Müsennâ yazı : Bk. Aynalı yazı.

Müstensih : İstinsah eden; kitabın kopyasını çıkaran kimse.

Müsvedde : Karalama, taslak; beyaza çekilmek üzere ilk kez yazılan ve üzerinde düzeltmeler yapılan yazı.

Müşahide : Bk. Ayak.

Müşair : Halkâr için altın ezme işleminde, ezilmeden kalan ve hemen çöken altın parçalarına verilen ad. Bunların yeniden ezilmesi gerekir. Bk. Halkâr.

Müşebbek : Şebeke şekline sokulmuş, ağ ve kafes gibi örülmüş olan.

Müşebbek şemse : Deri ince ince oyularak cild kapağının içyüzüne yapıştırılmak suretiyle yapılan şemse. Katı'a şemse de denilir.

Müşîr : Bk. Ayak.

Müş'ir : Bk. Ayak.

Müşire : Bk. Ayak.

Müteferrik : Dağınık, ayrı ayrı; içinde değişik, eserlerden parçalar bulunan yazma eser.

Müteselsil : Bk. Huruf-ı müteselsil.

Müzehhep : Eski yazmaların tezhipli olanları. Baştan sona tezhipli kitaplar yapıldığı gibi yalnız ilk, bazen ilk ve son yaprağı tezhipli kitaplar da vardır. Kur'an'lann ilk iki, diğer yazma kitaplarınsa birinci sayfası çoğunlukla tezhipli olur.

Müzehhip : Tezhip yapan sanatkâr. Bunların çarşıları vardı. Müzehhipler arasında hattat olanlar bulunduğu gibi, birçoğu kullandığı boyayı da kendisi yapardı.

Müznib : «Suç işleyen,  günahkâr». Bk. Ketebe

N

Nâdir nüsha : Fazla nüshası bulunmayan yazma eser.

Nakış : Eskiden boyalı resimlere, minyatürlere verilen ad. Yazma kitaplara renkli olarak yapılan süsleyici resimlere, minyatürlere nakış, yapanlara da nakkaş denilirdi. Buna tasvir ve şebih yazmak (b. bk.) da denilirdi. Yapanlar nakkaş, musavvir, şebihnüvis adlarını alırdı ^[52]

Nakış resim : Minyatür.

Nakkaşhane : Kitap, süs eşyası, belge, tablogibi çeşitli objeler üzerinde hat ve tezhip sanatının uygulandığı atölyeler.

Nakışhâne : Nakış yapılan yer; resim atölyesi karşılığında kullanılmıştır. Fatih Sultan Mehmet, yeni sarayında bir saray nakışhânesi kurmuş ve başına da Özbek asıllı Baba Nakkaşı getirmişti. Lâle devrinde ise milli resim ve oymacılığımız üzerine albümler hazırlayan özel nakışhâneler bulunmaktadır.

Nakkaş : Yazmalara minyatür ve tezhip yapan sanatkâr, özellikle kitaplara minekârî resim yapanlara denilmiştir.

Nakkaşlık İranlılar tarafından geliştirilmiştir. Şark nakkaşlarının başı üst ad Bihzad'dır.

Nakş-i âbî : Su ve zamk ile karıştırılmış boyaların kâğıt üzerine sürülmesiyle yapılan resimlerdir. İranlıların gevaş tâbir ettikleri bir usûl ile yapılırdı. Bu usûlde boyalar şeffaf değildir, renklerin içinde beyaz vardır. Bunu da çoğunlukla beyaz veya altın bir astar zemin üstüne işlerler ve boyaları beyaz boya ile karıştırırlardı.

Nakş-ı zerkâr : Yaldızla yapılan süslemelere verilen ad.

Nâzır : Eski kitaplıklarda denetleme işini yürüten kişi.

Necmeddin ebrûsu : Meşhur hattat, mücellit ve ebrûzen  Necmeddin Okyay'ın buluşu olan çiçekli ebruya verilen ad.

Nemekahu : Bk. Ketebe.

Nesehahu: Bk. Ketebe.

Nesih : Bir yazı çeşidi. Kalınlığı sülüsün üçte biri kadardır. Kûfî yazının, köşelerinin yuvarlanması ile meydana gelmiştir. Abbasî veziri İbn-i Mukle'nin kûfîyi değiştirerek nesih yazı sitilini meydana getirdiği rivayet edilir. Daha çok Kur'an-ı Kerim'ler nesihle yazılmıştır. Murakkalar ve bilyelerin göbekleri de nesihle yazılmıştır. Türk hattatlarınca çok kullanılmış bir yazıdır.

Nestalik : Osmanlılarda ta'lik adı verilen yazıya İranlılar, «nesih» ile «talik» ten bozma olarak «nestalik» demişlerdir.

Neşşaf kâğıt : Sünger kâğıdı gibi gözenekli bir kâğıt. Mürekkepçiler bunu mürekkebi süzme işinde kullanmışlardır.

Nevregân : Mücellitlerin mukavva ve deri oymakta kullandıkları âletin adıdır. Eğri ve ağzı keskin olan bu bıçağın ucuyla katı' da yapılırdı.

Nigâr : Eskiden resim, suret, insan resmi yerine kullanılan, Farsça bir kelimedir.

Nigârende : Bk. Nigârî.

Nigârhane : Eskiden resim ve tasvir yapanların çalıştıkları yer.

Nigârî : Eskiden insan resimleri yapan ressama verilen ad. Nigârende de denirdi.

Nişancı : Ferman ve berat gibi belgelerin tuğralarını çeken Divan-ı Hümayun üyesi kişidir.

Nişanlı şiraze : Bk. Şiraze.

Nişasta âharı : Nişastanın pişirilmesiyle yapılan âhar. Bu âhar sürülen kâğıt kolay silinirdi. Çifte âharlı ebru yapımında da, yumurta âharının altına bu âhar sürülmüştür.

Nizamşahî : XVII. yüzyılda kullanılmakta olan bir kâğıt cinsi. Ayrıca bk. Kâğıt.

Nokta : Kur'an-ı Kerimler'de  âyet ve cümleleri ayırmak, yazmalarda durakları belirlemek için kullanılmış küçük yıldız ve çiçek şekillerine verilen isim. Muntazam, geometrik olanlarına mücevher nokta, altı köşelilere şeşhâne nokta, beş yapraklılara pençberg denilir. Diğer şekilleri: geçme nokta, yaprak nokta, helezonî nokta, zerender-zer nokta... (bunlara bk.).

Nokta demiri : Mücellit terimlerindendir. Noktalar üzerine vurulan demirin adıdır. Bununla ciltlerde nokta yapılır.

Noktasız yazı : Arşivde, kimi nedenlerle noktasız olarak yazılan yazı. Siyakat, tevkî, divanî kırması gibi yazıların noktasızlarına rastlanmaktadır.

Nüsha : l — Bir eserin elle yazılarak çoğaltılmış olanlarından her biri.

2 — Tezhip terimi. Talik yazı ile eğimli yazılan levhalarda yazı ile çerçeve arasına üçgen şeklinde yapılan süslemenin adıdır,

NüVİS :Yazan, yazıcı.

O

Oklu besmele : Sin (() harfi çekilerek yazılmış olan besmele,

Okra : Ciltte kullanılan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denilir.

Oyma : Bk. Katı'

Ö

Ördek başı : Tezhipte kullanılan zümrüdî yeşil renge verilen ad.

Örgü : Bk. Geçme.

P

Pafta : Bk. Kartuş-pafta.

Palı : Mücellitlerin kullandıkları derilerin traşından çıkan parçalara verilen ad.

Pâhını almak : Traş edilen derilerin kalan pürtüklerini temizlemek, deriyi bir defa daha inceltmek.

Papirüs : Nil kıyılarının bataklık kesimlerinde yetişen «Cyperus papyrus» adlı bitkiden yapılan bir tür yazı kâğıdı.

Parazvana : Bk. Prazvana.

Parça su : Bk. Kesme.

Parçalı şemse : Eski kitap ciltlerinin kapları üzerine yapılan bir şemse çeşidi. Kitabın kabını kaplayan meşinin ortası kesilerek ve başka bir meşin, üzerine hazırlanan şemse parçası buraya yerleştirilerek yapılır.

Pars beneği : Bk. Çintemani.

Parşömen : Mısır'dan papirüs alamayan Bergamalıların koyun, keçi ve özellikle dana derisinden yaptıkları bir tür yazı kâğıdı.

Pâyende : Bk. Ayak.

Penag : Bk. Lika.

Penç : Tezhipte, açılmış küçük gülleri andıran, beşli, ufacık süsleme motiflerine verilen ad.

Pençe: Vezîr-i A’zam, vezir, beylerbeyi, sancak beyi gibi devlet adamlarının resmi kâğıtlara imza yerine yazdıkları sembol.

Pençberg : Beş dilimli yaprak. Âyet aralarında görülen beş yapraklı tezhiplenmiş şekiller. Bk. Nokta.

Pençhâne nokta : Bir yuvarlak nokta beş dilime ayrılmışsa verilen ad.

Perdaht yolu : Yazma kitapların başlıklarıyla levhaların kenarındaki süslere verilen ad.

Pergament : Bk. Ak deri, parşömen.

Pervaz : Yazı levhalarının kenarlarına yapıştırılan kâğıtlara verilen ad. Genellikle ebrûdan olurdu. Tek renk kâğıt yapıştırılmışsa «tek pervaz», ince şerit hâlinde ikinci bir kâğıt daha  yapıştırılmışsa «çift pervaz» denilir.

Pesend : Altın süslemenin zermühre sürülüp parlatılmasıyla elde edilen parlak yaldızlı işlere verilen ad.

Pesterek : Bk. Mühre tahtası.

Peşence : Bk. Lika.

Peşm : Bk. Lika.

Pirinç âharı : Bk. Âhar.

Prazvana : Kalemtraşın bıçağıyla sapı arasında bulunan ve çoğu zaman pirinçten yapılan bir çeşit madenî bilezik. Prazvana da denilir. Altın veya gümüşten prazvanası olan kalemtraşlar da vardır.

R

Rabıta : Bk. Ayak.

Rahle : Üzerine Mushaf, kitap konulmak ve yanına oturarak okumak için kullanılan, iki yandaki ayakları oymalı, kenar pervazları ve üzeri düz tahtadan küçük masanın adıdır.

Birbirine geçmiş iki tahtadan yapılan ve (X) biçiminde olanlarına geçme rahle denilirdi. Selçuklular devrinde tahta oymalıları, sonradan sedef kakmaları yapılmıştır.

Rak : Ciltte kullanılan ceylan derisi; ince traşlanmış deri.

Rakam : Yazı yazma.

Rakamehu : Bk. Kelebe.

Râkım : Yazan, çizen.

Ramad: Müzehhipler altın döverken tirşenin kenarlarından dışarı taşan parçalara verilen addır.

Ramad, Arapça'da «ateşin külü» demektir. Taşan altın parçaları küle benzediği için bu kelime kullanılmıştır.

Realist çiçek demeti: Lake ciltlerin süsleme motiflerindendir. Vazolu veya vazosuz resmedilmiş ve üzerine "vernik çekilmiştir. Tabiattaki biçimiyle resmedilmiş çiçek motiflerine, stilize çiçek motiflerinden ayırt edilmesi için, verilen addır

Reddade : Bk. Ayak.

Remzî motifler : işaret ve sembol biçimli motifler,

Ressam : Eski yazma ve levhalara çizgi ile boyasız resim yapan sanatçı.

Revzen : Alçı kalıp içine renkli veya renksiz cam parçaları yerleştirilerek yapılan desenli süsleme tekniği.

Reyhanî : Bir yazı tarzı. Kalınlığı sülüs kadardır. Bu yazıda gözü kapalı harf yoktur. Kurban ve dualar yazılmıştır, İbn Bevvâb tarafından icat edildiği söylenir.

Reyhanî Besmele : Reyhanî hattıyla yazılan besmele. M mimlerin gözü açık yazdır ve sin'den sonra çizgi (keşide) bulunmaz.

Rıh : Mürekkeple yazılan yazıyı kurutmakta kullanılan tozun adıdır. Farsça «kum» demek olan rik''den bozmadır. En kullanışlısı Manisa dağlarından çıkarılırdı. Aslında kırmızı olan kum, fırınlanınca sararır, çeşitli renklere boyanırdı. Siyahı, moru ve yaldızlı olanı vardı. Hattatlar yazılarında rıh kullanmaz, açık havada kuruturlardı. Çünkü rıh kullanılan yazıda incelik kalmazdı.

Porselenden yapılmış,  delikli rıhdanlara konur, yazı üzerine dökülüp, kuruyunca parmakla temizlenirdi.

Name-i hümayunlarda altın rıh kullanılırdı.  Bu rıh doğrudan doğruya altın tozu idi.

Rıhdan : Kurutma tozu rıh'ın konduğu kabın adıdır. Yazı takımını tamamlayan rıhdan, takıma uygun olarak cam, maden, gümüş veya altından yapılırdı. Çoğunlukla üstü delikli silindir şeklinde veya hokka biçiminde yapılmıştır.

Bazen da rıh tabak biçimli bir kaba konularak küçük bir kaşıkla yazının üstüne dökülürdü.

Rik'a  : Türklerin ortaya çıkardığı bir yazı tarzıdır. Ayrıntılar ortadan kalkmıştır. Mim harfinin gözleri kapanmış, sin  ve benzeri harflerin de dişleri ortadan kalkmış, iki ve üç noktalar (-) ve ( ^{^}), ( v ) hâlini almıştır. Kolay ve hızlı yazılabildiği için el yazısına esas olmuştur.

Rika' : Üzerine yazı yazılan kâğıt ve deri parçaları.

Risale : Küçük kitap; risale, mecmua yerine de kullanılmıştır. Ama daha çok mecmuati'r-resail olarak, içinde birden fazla eser bulunan kitaplar hakkında kullanılmıştır.

Rokoko : Mübalâğalı süsleme üslûbu. Klâsik cilt süslemesi, XVIII. yüzyıl sonlarında Avrupa'nın etkisiyle değişerek bu tür süslenmeye başlanmıştır. Mecazi olarak «modası geçmiş, çirkin olan şeyler» hakkında da kullanılır.

Rozet : Bk. Gülçe.

Rubu' : Büyük boy kâğıdın dörde bölünmesiyle meydana getirilen eski yazma kitaplara verilen ad.

Rugan : Sütten veya ot tohumlarından çıkarılan yağlar.

Ruganî : Ciltlerle, kubur gibi sanat eserleri üzerine yapılan nakış ve resimlerin parlak görünmesi için üstlerine sürülen maddenin adıdır. Boya, mürekkep, ahar, ebru mecmuası'nda ^[53] ruganî yapmak usûlü hakkında şu izahat vardır ;

«64 dirhem ardıç sakızı, 240 dirhem şarap ruhu, 16 dirhem damla sakızı, 32 dirhem Venedik terementisi. Evvelâ şarap ruhunu düz bir şişe içine koyup sonra 3 parmak miktarı ince tatlısu kumu içine gömüp, ruhun içine ardıç sakızını koyup, ocakta kum içinde hallola. Badehu damla sakızı başka kapta eritip şişeye karıştırılacak, sonra terementi dahi bu suretle eritilip şişeye katılacak, badehu cümlesi bir yerde tekrar kaynatılıp, tamam kaynadıktan sonra bir mendil veya tülbent içinde sıcak iken süzülecek, fırçası daima içinde saklanacaktır. Sürülürken daima sıcak sürülecektir. Âlâ ve parlak olur.».

Ruk'a : Yazılmış kâğıt, mektup Yazı yazılacak kâğıt, deri parçasına ruk'a denilir. Vesikalarda geçer.

Rûmî: Süsleme terimi. Hayvanların kanat, bacak ve bedenlerinin stilize edilmiş şekillerinden oluşan ve kökeni Orta Asya'ya dayanan, çok yaygın bir Türk süsleme biçimi. Rûmî'nin üzerinden ayrı parçalarla daha ufaklarının yapılmasıyla meydana gelen şekle ayırma rûmî; rûmî'lerin birbirine geçirilmesi ile meydana gelen şekle sarılma rûmî; levha kenarlarının iç pervazlarındakilere üç iplik rûmî denilir.

Türk süslemesinin klâsik üslûbudur.  Eskiden Anadolu'ya diyar-ı Rûm denildiğinden rûmî adını almıştır.

Rûmî şemse : Kitap ciltlerinin üzerine yapılan ve güneşe benzediği için şemse adı verilen süs motiflerinden birinin adıdır. Sivri, ucu kıvrık rûmî motiflerinden meydana getirilir.

Rûmî tahrir : Kitap ciltlerinin üzerine süs olarak çekilen siyah çizgilerin adıdır

S

Sadberg : Yüz yaprak; birçok yaprağın oluşturduğu çiçek şeklinde süsleme motifi. Atlas çiçeği adıyla da bilinir.

Safiha : Düz, yassı yüz; madenî levha. Yazma eser başlıklarındaki, çoğunlukla dikdörtgen veya beyzî biçimde, düz yaldız çekilmiş satıhlara da safiha adı verilir. Bazen bunlarda eserin adı yazılıdır.

Sahaf: Eski devrin kitapçıları. Bayezid Camii avlusundan Kapalıçarşı'ya giden yolun iki tarafındaki dükkânlar, eskiden sahaf dükkânı idi. Bugün Bayezid Camii bitişiğinde Sahaf Çarşısı bulunmaktadır.

Sahaf kitabı : Eskiden satışı az olup, okuyucuları tarafından saklanan kitaplara verilen ad.

Sahtiyan : Cilt yapımında kullanılan keçi derisi. Sahtiyan, klâsik usûlde ıslatılıp yumuşatılarak bıçkı ile kâğıt inceliğinde traş edilmek suretiyle hazırlanırdı.

Sak : Tezhipte çiçek motiflerinin saplarına verilen ad. Arapça sak, ağaçlarla bitkilerin kök tarafı veya insanın baldırı demektir.

Sakal : Mücellit ve tezhipçilerin altın varaklan tutmak ve yapıştırmak için kullandıkları seyrek tüylü, genişçe fırça. Sakala benzediği için bu adı almıştır.

Salbek : Eski ciltlerde şemsenin iki ucundaki uzantı süslemeye verilen isimdir. XVI. yüzyılda en güzel örnekleri görülen salbekler XVII. yüzyılda büyümeye başlamış, giderek eski güzelliğini kaybetmiştir.

Samur fırça: Müzehhipler için en makbul olan fırça. Uzun yanan bir mum alevine benzemesi ve. ucunda ancak birkaç telli kıl bulunması şarttır.

Sancak Kur'an'ı : Ceviz kabuğunun içine yerleştirilerek gemilerin sancak direğine sancakla çekilen Kurban. Cava kalemi ile yazılırdı. Bunlar için klâsik süslemeli, çok güzel mahfazalar da yapılmıştır.

Sancak mushafı: Sancak başlarına takılan küçük Mushaf'lara verilen ad.

Sap : Tezhipte çiçek sapına benzetilerek yapılan şekiller.

Saplama şiraze : Bk. Şiraze.

Sarılma rûmî : Bk. Rûmî.

Sarma dal :  Tezhipte çiçek ve yapraklı dalların kıvrılarak birbirine sarılmasından meydana gelen süsleme motifine verilen ad.

Satarehu : Bk. Ketebe.

Satırlamak : (mıstarlamak). Üzerine yazı yazılacak kâğıdı mıstar (satırlık, b. bk.) üzerine koyarak hafifçe bastırmak ve böylece kâğıt yüzeyinde kabarık bir iz elde etmek.

Sayfa Gülleri :

Sayfa kenarı : l —-Bir kitap sayfasının, yazılı bölümleri çevresinde kalan boşluğu;

2 — Bu boş kısma yazılan not, derkenar.

Saykal : Cilâcı, cila âleti.

Saykal-kâr : Yaldızcı.

Saykal-zen : Yaldızcı.

Saykallı : Yüzeyi parlatılmış kâğıt.

Saykallı âbadî : Uçuk krem veya beyaz parlak kâğıt.

Saz kalem : Kamıştan yapılan yazı kaleminin adı.

Saz yolu : Uzun dallar üzerine yapılan süslere denilir. Kıvrımdal adı da yerilir. Daha ziyade çiçekli ye yapraklı olur. Rûmî motiflerinin ayrı hatlar hâlinde aralarda kullanıldığı görülür. .

Sebeb-i te'lif : Yazılış sebebi.

Seberg : Üç dilimli yapraklar. Bitkisel süsleme motifi olarak kullanılmıştır.

Secâvend : Kur'an-ı Kerim'i mânaya uygun olarak doğru okumak için konulan işaret. Mesela kaf(ق): durmayı; sad (ص): geçmeye izni; cim (ج}: durma veya geçmenin caiz olduğunu; mim (م) : muhakkak surette durmayı gösterir. Kelime, bu işaretleri koyan zâtın memleketi olan Secâvend şehrinden alınmıştır.

Secâvend kalemi : Bk. Cava kalemi.

Secde gülü : Kur'an-ı Kerim'de secde edilecek âyetlerin hizasına, sayfa kenarlarına yapılan yuvarlak, içi boş süsleme. Gül şeklinde olduğundan bu adı almıştır.

Sedefkâri yazı : Bazı levhalarda görülen, sedef kakma suretiyle yazılan yazı.

Sedefkârlık :

Selçuklu eğrileri : Bk. Selçuklu münhanîleri.

Selçuklu münhanîleri : XI - XV. yüzyıl boyunca yazma kitap süslemelerinde çok sık karşılaşılan bir üslûptur. Genellikle Selçuklular tarafından kullanılmalarına ve kavisli, yumuşak ana yapılarına dayanılarak Ord. Prof. Dr.A. Süheyl ÜNVER  tarafından, bu üslûba Selçuklu münhanîleri adı verilmiştir.

Genel olarak rûmîlerin ve kuş kanatlarının iç bünyelerinde bulunan ayrıntılardan oluşup, kendine özgü bir renklendirme tekniğine sahiptir. Daima birbirinin arkasından çıkacak şekilde çizilerek meydana gelirler. Her bir münhanînin daralan kısmı kompozisyonun gerektirdiği belli bir yöne doğru gittikçe incelerek devam eder.

Semerkandî kâğıt : Vaktiyle Semerkant'ta yapılan esmer; kaba fakat sağlam bir kâğıt. (Bk. Kâğıt).

Ser sûre : Mushaf'ların sûre başlıklarına verilen ad. Dikdörtgen şeklinde tezhiplidir. İklil, serlevha, başlık da denilir.

Sere : Bk. Tuğra.

Serlevha : Başlık, yazma kitabın tezhiplenen başlık bölümü. Bir levha veya kitabın başına yazılan yazı ve yapılan resme de serlevha denilir. Fatih devrinde kitap başlıkları, ucu ince tığlarla biten mihrap şeklinde değil, sayfanın enince uzanan uzun dikdörtgenler şeklindedir. Bu devirde pembemsi, mavi ve siyah» renk; çiçek, dal, yaprak ve filiz motifleri, türlü geçmeler görülür.

Serpme : Benek benek serpiştirilmiş olan çiçek, yaprak ve benzeri süslemelere verilen ad.

Serpme altın : Serpme suretiyle yapılan ufak ufak aralıklı noktalardan ibaret yaldız süslemenin adı. Püskürtme olanına zerefşân denilir (Bk. Zerefşân).

Sertâb : Klâsik ciltlerde mıkleple alt kapak arasındaki parça. Sayfa kenarlarını korur ve mıklebe hareketlilik sağlar. Üzerinde âyet, beyit yazılı olanları vardır.

Sevad : Siyahlık, yazı karalama.

Sevvedehu : Bk. Kelebe.

Sığır dili : Uzunlamasına açılan kitap ve mecmualara verilen ad. Beyazî de denilir.

Sırça : Bk. Kalem sırçası.

Sırma işlemeli cilt : Deri üzerine sırma ile çeşitli motifler işlenerek yapılan cilt.

Sırmakeş : Gümüşü haddeden geçirerek sırma çeken sanatkâr.

Sırt : Ciltte alt ve üst kapağı bağlayan kısım. Dip de denir. Klâsik ciltlerde sırt yuvarlak değil, düzdür. Yazı ya da bezeme yoktur.

Sıvama altın : Kat kat sürülen altın. Bir kat sürülene sürme altın denir.

Sıvama şemse : Zemini altınla kaplanmış olan kitap kâplarının üzerindeki şemse.

Sıvama yaldız : Her tarafı yekpare ve som olarak yaldızlanmış süsleme.

Silkme :. Bir yazı ve motifi aynen bir kâğıda çıkardıktan ve iğne ile dikine olarak deldikten sonra, o kâğıdı asıl yüzey üzerine koyup üstünden içi kömür tozu ile dolu kese geçirerek iz bırakma usûlüne verilen ad.

Silkme kalıbı : Silkme işinin yapılması için hazırlanan, iğne ile delinmiş süslemenin bulunduğu kopya. Meşhur hattatların silkme kalıplarına günümüzde de rastlanmaktadır.

Silkme kesesi : Silkme yapmak için kullanılan kömür tozunun konulduğu gözenekli torba.

Silkme tozu : Silkme işinde kullanılan, söğüt kömürünün tozu.

Sima' kaydı : Yazma eserlerde kitabı kopye eden kişinin yazdıklarını müellife okuduğuna ve müellifin de bunu dinlediğine dair, yazmaya konulan kayıt.

Simdûzî : Deri üzerine gümüş işlemeli cild.

Simin kalem : Gümüş kalem. Bk. Kalem.

Siyah mûrekkeb : Eskiden neft, çıra isi, keçi kılı isi veya beziryağı isinden yapılan mûrekkeb.

Siyakat : Bir yazı çeşididir. Irak'ta Abbasîler zamanında icad edilmiş, Selçuklular zamanında Anadolu'ya girmiştir.

Resmî ye özellikle mâlî işlerde kullanılmıştır, înce, girift ve genellikle noktasızdır. Az yer kaplar ve çabuk yazılır. Rik'a ile bir sayfalık bir yazı, siyakatla 4-5 satir tutar.

Siyakat noktasız ve nadiren de noktah olarak iki şekilde yazılmıştır. Kolay okunabilen şekli olduğu gibi, ancak mütehassıslarca, okunabilenleri de vardır. Harfler, kelimeler, satırlar daima birbirine yakın, hattâ bitişiktir. Asıl ismi erkam-ı divâniye olan siyakat rakamları, siyakat yazısı ile kullanıldıklarından bu adı almışlardır. Onlu, yüzlü, binli rakamları okumak zordur ^[54].

Soğuk damga : Eski cildlerde, süsleme şeklini verecek kalıbın deri üzerine yaldızsız olarak basılması yoluyla elde edilen bezemeye verilen ad.

Soğuk iplik : Meşin şemse cildlerin üzerine soğuk iplik demiri ile çekilen çizgiye verilen addır. Bu çizgiler altınlamnaz, boş bırakılır.

Soğuk iplik demiri : Meşin şemse cildlerin üstüne çekilen çizgiyi yapmakta kullanılan âlettir. Balta şeklindedir.

Soğuk şemse : Şemse kalıbı, yaldız kullanılmadan, doğrudan doğruya cildin üzerine basılacak olursa buna soğuk şemse denilir. Bütün islâm cildleri, XV. yüzyıla kadar bu şekilde yapılmıştır. Motifler cildin derisi renginde buakdmıştir.

Som altın : Kaplama olmayan, yekpare olan altın hakkında kullanılan bir terimdir. Parlak veya mat olanları vardır.

Somaki ebrusu : Somaki damarları gibi desenli olan ebrulara verilen ad.

Stilize: Karakteri kaybolmadan basitleştirilerek tezyînî ve şematik hâle sokulmuş biçim ya da motif. Üslûblandmlmış.

Su çizgisi : Eski kâğıtların dokusunda bulunan, aydınlığa tutulunca görülebilen çizgi. Daha çok enine çizgilerdir.

Su damgası : Bk. Filigran.

Su işareti : Bk. Filigran.

Su yolu : Bk. Su çizgisi.

Suhuf: Sayfalar. Allah'ın dört kitaptan başka, Cebrail vasıtasıyla bazı peygamberlere yolladığı emirler. 100 tanedir;

Âdem'e (10), Şit'e (50), Idris'e (30), İbrahim'e (10) yollanmıştır.

Sultani kâğıt : Eskiden ipekten yapılan iyi cins kâğıt. Bk. Kâğıt.

Supara : Eskiden mektep çocuklarının okudukları kitaplara denirdi. «Elifba cüzü» yerine «elifba suparası» gibi. Az sayfalı demek olan suKuf pare'den bozmadır.

Sûre gülü : Genellikle sûrelerin başladığı sayfa kenarına konan, içi boş, b az an da sûrenin adı yazılı yuvarlak süsleme. Bk. Gül.

Sülüs: Eski yazı çeşitlerinden ' biri. 2-3 mm kalınlığındâ kalemle, yazılır, harfler yumuşak ve ahenkli döner,. Harflerin üçte iki parçası düz, üçte bir parçası ise devirlidir. Bu Oran daima korunduğu için sülüs (=üçte bir) adını alınıştır. Hattın esasını teşkil eder ve hüsn-i hatta sülüs öğrenmekle başlanır. Ümmıffl-hat^*, Mikyasü'l-hat ve mizanü'l-hat diye şöhret bulmuştur. Bütün hat çeşit ve kuralları sülüsten çıkmıştır. Kur'an, yazma kitap, başlık ve sûre başları, hilyenin besmelesi, çoğu hat levhaları sülüsle yazılmıştır.

Sünbülî : Bir yazı çeşidi.

Sürh : Kırmızı mürekkeb. Yazma kitaplarda, konu başhklarında ve metin aralarındaki şekillerde kullanılmıştır.

Bab veya faşd başlıkları kırmızı mürekkeble yazılmış yazma kitaplara da sürh denmiştir. Ateş renginde olanlara madenî sürh denir. Bu türlü kitapların sayfalarına da siyah, mavi yahut altın cedvel çekilirdi.

Sürme altın : Bir kat sürülen altın. Yalınkat olduğu için çok makbul değildir. Kat kat sürülene sıvama altın denilir.

Sütun : Kitap veya yazmalarda sayfanın yukarıdan aşağıya doğru bölünmüş olduğu kısımlardan her biri, kolon

Ş

Şakk-ı kalem : Eski kamış kalemlerin ucunu dikine olarak çatlatma. Sarih : Bir kitabı şerh eden, kitaba açıklama yazan kimse.

Şebih : İnsan resmi. Tasvir de denir. Eskiden insan resmi yapmaya şebih yazmak denilmiştir.

Şebih yazmak : insan rçşmi yapmak. Şebihnüvis : JPortre yapan. Bk. Nakış.

Şecâb : Mecma adı verilen geniş karınlı kare şeklinde madenî hokkaların kapaklarına verilen ad.

Şecerî : Bk. Hatt-ı §ecerî.

Şedde : Eski yazıda üstüne konduğu harfi çift okutturan işaret.

Şeffaf kâğıt : Bir resim üzerine konunca alttaki resmi görmek mümkün olankâğıtlara denilir.

Şemse: (Şems : Arapça'da güneş). Eski kitap cildlerinin üzerine yapdan güneş şeklinde süsleme motifi. Kapağın tamamını kaplayan meşinin üzerine yapıldfğı gibi, ayrı bir parça hâlinde kabı örten meşinin ortası hazırlanan parça büyüklüğünde kesilip yerleştirilmek suretiyle yapıldığı da olmuştur. Parçalı olmayıp meşinin üstüne yapılana yekpare şemse; parça hâlinde kesilip yerleştirilerek yapılana parçalı şemse; etrafı zincir şeklinde bordürlü olana zincirli şemse; kapakların mukavvası oyulup, içine kabartma olarak oturtulana gömme şemse; şemse kısmı zeminden farklı renkte olana mülevven şemse; sırf altın yaldızla basılana mülemma? şemse; kesilerek oyulmuş deriden yapılana müşebbek (katı? a) şemse; cildin üzerine kalıpla kabartma olarak basılan ve üzerine yaldız vurulmayana soğuk şemse; motif kalıbının zemini altınla doldurulmuş, motifler kabartma şeklinde üstte ve deri renginde bırakılmışsa alttan ayırma şemse; zemin olduğu gibi bırakılıp, yalnız motifler altınlanmışsa üstten ayırma şemse denilir.

Şemseler Anadolu Selçukluları ve XV. yüzyıl Osmanlı kitap kaplarında genellikle yuvarlak, dilimli, nadiren beyzidir. XVI. yüzyıldan itibaren ise oval biçimde ve salbeklidir. Şemse, salbek, köşebent kompozisyonunu kenarlarda bordur çevirir. Klâsik Türk cildlerinde genellikle şemse ile köşebent arasındaki kısım boş bırakılmış, az sayıda cildde ise bu kısım da süslenmiştir.

Şemselerde genellikle rûmî ve hataî motifler, geometrik biçimler kullanılmıştır. Motif yerleşiminin çoğu zaman (S) harfi biçiminde bir hat gelişimi üzerinde oluştuğu görülür. Süslemelerde adeta bir ters simetri vardır.

Şemseli kap : Kabında şemse bulunan kitap cildlerine denir. Şemse, cildin sağ kapağı üzerine yapıldığı gibi, iki kapağa, iç kapak veya miklebe de yapılmıştır.

Şerh : Bir kitabın ibaresini kelime kelime açıp izah ederek yazılan kitap.

Şeş kalem: l — Eski yazıda kullanılan altı yazı türü. Bk. Aklâm-ı sitte; 2 — Bu altı yazı türünün altısını da çok güzel yazan sanatçı.

Şeşhane nokta : Kur'an-ı Kerini'd.e ayet aralarında görülen altıgen biçimli süslü nokta.

Şikâf: Boya ile yaldızın birlikte kullanılması suretiyle yapılan süsleme. Halkârın hafif renklendirilmiş seldi. Yazma kitaplarda, sayfa kenarlarında bu tür süslemeler çok görülür.

Şikeste : Eski yazı çeşitlerinden birinin adıdır. Kırık dökük şekilde? olduğu için bu ad verilmiştir. Kırma da denilir. Ayrıca talik yazının bir çeşidine de şikeste denir.

Şiraze : Klâsik cildde kitabın yapraklarını düzgün tutan bağ ye örgü. Elle örülür ve 2 adet ince, uzun iğne ile çeşitli örgülere göre değişen kalınlıkta iki renk ibrişim kullanılır. Cild yapılacak kitabin sayfalan cüz cüz alınır. Ustalık ve zevke göre yanyana dikilir. Dikişte kullanılan ipin uçları uzun bırakılır. Buna kanad denilir ve kitabın cilcje bağlanmasını sağlar. Esas cüzleri birbirine ekleyen kısım/şirazedir. Kolonları formaların ortasından alınanlara nişanlı şiraze, gelişigüzel yerlerden alınanlara saplama şiraze denilir.

Çeşitleri; Sıçandişi, sağ sol yolu, tek baklava, çift baklava, geçmeli, alafranga...

Modern cildlerde de şiraze taklidi olan yapıştırma şeritler süs olarak kullanılmıştır

Şirmaga : Sapı balık derişi kaplanmış bıçak şeklinde kalemtraş.

Şukka : Arapça «parça» demektir ve kâğıt parçası anlamında kullanılmıştır. Yazına eserlere sonradan /eklenen yazılara şukka denilir. Küçük ayrı kâğıtlara yazılıp sayfa aralarına yapıştırılmıştır.

Şükûfe: Mushaflarla yazma kitapların basma çiçek~şefclinde yapılan süsleme. Bu süsleme altın üstüne üstübeçle yapılır. Şükûfe, Farsça «çiçek» demektir.

Şükûfe üslûbu : Tabiî ve üslûplanmış şekildeki çiçeklerle yapılan süsleme tarzı. Çiçek minyatürleri, demet, buket, yazolu, vazosuz çiçekler, tekçiçekler şeklinde yapılmıştır. XVIII-XİX. yüzyılların Türk süsleme biçimidir.

T

Tabaka : înce yaprak hâlindeki kâğıda verilen ad.

Tahrif-i kalem : Kalem değiştirme. XIII. Yüzyılda Amasyalı bir Türk olup, Abbasî halifesi Muşta'simdin kölesi olan Yakut al-Muşta¹simi, o zamana kadar düz olan kamış kalem ucunu eğri keserek tahrif-i kalemi bulmuştur.

Tahrîr : Sayfanın yazı kenarlarını çevirmek üzere dört tarafına çekilen çizgi; cedvellerin kenarına çekilen değişik renkli çizgiler; boya veya altınla işlenen süsleme şekillerinin çevrelerine daha koyu renkte ve çoğunlukla mürekkeble geçirilen çizgiler.

Tahrir çekmek : Satırlar arasına yapılan yaldızların etrafina ve yazı çevresine mürekkeb ve fırça ile çizgi çekmek.

Tahrirli halkâr : Yazma kitapların sayfa kenarlarına altınla yapılan çiçek ve şekillerin, etrafına tahrir çekilmiş olanlarına verilen ad.

Ta'kihe: Bk. Ayak.

Talik : Yatık çizgileri uzun, dik çizgileri kasa bir yazıdır; yaygın ve hafif sağa, geriye yatıktır, iranlıların kullandığı bu yazıya Osmanlılar talik, iranlılar ise nestalik demişlerdir. Talik, levha, kitabe ye kitap yazısıdır. Osmanlılarda ekseriya levhalarda kullanılmıştır. Yesarhâde Mustafa izzet Efendi bu yazının en büyük ustasıdır.

Talik'ın üç çeşidi vardır. Şikeste, çârdank, kamış kalem. Şikeste, nesihe yaklaşan toparlanmış talik; çârdank, talik sülüsü; kamış kalem ise talik celisi, yani iri taliktir.

Talik'ın incesine, hafi veya ince talik yahut hurda talik denir.

Talik kâğıdı : Talik yazı yazmak için hazırlanan kâğıtlara verilen ad. Nakışlıya da ebrulu bir k'ğıt üzerine bundan 4-5 mm ufak olan Hind âbadlsiveya benzeri kâğıt ortasından yapıştırılırdı. istanbul'da bu kâğıdı hazırlayanlar kâğıdın köşelerine soğuk damga basarlar yahut altın varak üzerine isimlerini yazarlardı.

Ta'likat : Bir kitabın içindekileri tashih veya açıklama maksadıyla sayfa kenarlarına yazılan yazılar. Yazma eserlerde bu tür yazılara sık rastlanır (derkenar). B azan da bu tür yazılar ayrı bir eşer meydana getirir. Bunlara da ta'likat denir.

Tapu tahrir defteri :

Taraklı ebru : Ebru için boya hazırlanırken sudaki boyalara tarakla şekil verilmek suretiyle elde edilen ebru. înce yollu bir görünümü yardır.

Tarama ebru : Gelgit ebrusu da denilir. Kitreli suya konulan boyalar bir. iğne ile düzeltilerek bu desen elde edilir.

Tarif : Yazı öğrenenlere, hocaları tarafından meşk etmeleri için verilen örnek.

Tarrâh : Süslememi .desen çizen sanatkâr. Eskiden resim yapanlara, özellikle bahçe resmi yapanlara verilen addır.

Tashih kalemtraşı : Ufak boyda, küçük söğüt yaprağı biçiminde kalemtraş. Burunları kavisli değil de üçgen şeklinde yapılan ve büyük yazıların tashihinde kullanılan kalemtraşlar da vardır.

Taslamak : Cildlerin ve kitap mahfazalarının hazırlanması anlamında kullanılan bir terim.

Tasvir : Resim, Bk. Nakış.

Tavlama : Kâğıdın sertliğini gidermek için yapılan işleme denir. Aharı çok olan ve sert kâğıtları birkaç defa tek tek soğuk sudan geçirip, ıslakken birbiri üzerine koyup, rüzgârsız bir yerde gölgede kurutmak suretiyle uygulanır.

Tavşan ayağı : Tezhibde altının tozlarını toplanla ve süpürme işinde kullanılan fırçanın adıdır. Bu iş için çoğunlukla tûylü tavşan ayağı kullanıldığından bu ad verilmiştir.

Teber : Ucu sivri demir. Cildçilikte altın yaldız üzerine tarama süs yapmakta kullandır.

Tebyiz : Bk. Beyaza çekme.

Tefe : 0h tane altın varağa deste, on destesine tefe (veya defe) denir,

Tek aharlı : tjzerine bir defa ahar sürülen kâğıtlara verilen ad.

Tek dikiş : Cildçilik terimi. Tek dikişle dikilen cildli kitaplar için kullanılır.

Tek göbek : Yabaizca ortasına şemse yapılmış cildjere verilen ad.

Tek kuzu : Bk. Kuzulu cedvel.

Tek nüsha : Bilinen yalnızca bir tane nüshası olan eser.

Tek pervaz : Kenarlarına yalnız bir renkte kâğıt yapıştırılmış plan levhalara verilen ad.

Tekali : Eski kâğıt çeşitlerinden birinin adıdır. Tek bir sayfadan ibarettir. Ayni kâğıdın iki sayfalı olanına cif ali denilirdi.

Teker : Cildçilikte, kapların üzerine yekşah yapmak için kullanılan âletin adı. Buna yekşah demiri de denir. Etrafında ufak dişleri bulunan saat çarkına: benzer madenî bir dairedir. Yaldızların üzerinden yürütülünce «yekşah» adı verilen noktalar meydana gelir;

Telatin : Bir çeşit sağlam ve yumuşak sahtiyan olup, kendine özgü hoş bir kokusu vardır.

Telhis : l—-Bir kitap veya fikrin özetini veren kitap ya da yazı. 2—-Sadrazamların günlük olaylar özeti.

Temellük kaydı : Yazma eserin ait bulunduğu kişiyi veya kitaplığı bildiren yazı, kayıt. Genellikle zahriyede bulunur.

Temme : Eski yazıyla yazıjan kitapların bittiğini belirtmek üzere son sayfaya konulan işaret (J). «Bitti, tamam oldu» anlamına gelir.

Temmet : Yazma eserin bittiğini gösteren işaret (C^î). Kısaca temme üç mim (f/»f) veya tek mim (^) konulduğu da olmuştur.

Tenazur : Tersine denk durumlu olan süsleme şekilleri, simetri.

Tenekâr : Mukavva yapılırken, kabı kurttan korumak için kolaya katılan bir madde.

Tev-emân : ikizler. Bir yazı çeşidi.

Tevkî : 2-3 mm kalınlığında ve kelimelerin arası birleştirilerek yazılan yazı. Osmanlı Divanî yazısının esasını teşkil etmiş, berat ye fermanlarda kul-lanıbüıştır. Bazı eski tuğraların imzalarında da bu yazıya rastlanır. Ayrıca tuğra kelimesinin Farsçası nişan, Arapçası tevkiî'dir.

Tevkiî : Bk. Tuğraî.

Tezhib : Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altın tozu ile yapılan her türlü süsleme ,işine tezbib denilir. Böyle eserlere müzehheb, "tezbib yapanlara ise müzehhib denilir.

Arapça'da «altınlama» anlamına geliyorsa da, tezbib sözü yalnız altınla işlenen süsleme için değil', toprak boyalarla yapılan iü'ce kitap tezyinatı için de kullandır. Hattâ bazı müzehhibler minyatür de yapmışlardır.

Yazına kitaplarda zahriyeler, b.atimeler, kitapların ilk sayfa başları, başlık, jKur'ore'larda bahis başlan (sure başı, fasılbaşı), secde kenarları ve değerli yazmaların sayfa kenarları tezhiblenirdi. MüzeKLib, kalem fırça (bi bk.) ile tezhib şekillerini kâğıt üzerine çizer, sonra şimşir veya çinko üzerinde iğne ile delerek tezhiblenecek esas kâğıt üzerine tatbik eder ve ince kömür tozuyla, delinen şekiller esas kâğıt üzerine silkilir. Elle bozmamak için şekillerin dörtte bir kısımları silkilip, boyandıkça diğer kısımlara geçilir. Sonra boya, altınlama ve mühreleme işlemleri uygulanır. Tezhibde bazı boya ve yaldızlar kabarık gösterilmek istenirse, yaldız ve renk sürülmeden önce yumurta sarısıyla karıştırılmış kalınca beyaz boya ile kapatılıp kuruması beklenir. Sonra üzeri yaldız ye boya ile işlenil.

Türk tezhibi dört genel bölümde toplanabilir: l — Selçuklu tezhibi, 2 -— Osmanlı erken devir tezhibi, 3 — Osmanlı klâsik devir tezhibi, 4 — Batılılaşma dönemi tezhibi.

XV. yüzyılda genellikle rûmî üslûptaki kıvrımlı bezemeler, Lâle devrinde kökler ile çiçekler, barok devrinde ise Avrupa rönesans ve barok kıvrımları taklit edilmiştir.

Teknik ayrılıklarına göre; zeminleri doldurulmuş ağır tezbibler, katı'a, saz yolu, pesend, halkâr, altın varak yapıştırma, ezilerek toz hâlfine getirme, serpme (zerefşan) ve püskürtme gibi çeşitli metodlar tezhibe uygulanmistir

Tezhibci : Tezbib yapan, müzehhib.

Tezyinat : Süsleme, bezeme.

Tığ : Tezhibde desenin bitiminde kullanılan bir yardımcı s_küsleme motifidir. Süslemeden boş kısma geçiş, pek az örnek dışında, daima tığlarla yapılmıştır. Tığlarda motif genişten dara geçmekte, inceleıek son bulmaktadır.

Tığlar genellikle mavi ile çekilmiş, ancak eserine ve tezhibine göre bu aha renge altın, kırmızı ve yeşil renkler de katılmıştır.

Tılâ : Eskiden hattatların aharladıkları kâğıdın üstüne sürdükleri madde. Kâğıtları kaygan hâle getirirdi^.[55]

Tırnak mühre : Şemse kapları parlatmak için kullanılan, açılmış kurşun kalemi şeklindeki mühreye verilen ad. Damar mühresi de denilir.

Tirşe : Üzerine yazı yazılacak şekle konulmuş hayvan derisine verilen ad.iyisi genç dana derisinden, adîleri koyun ve keçi derisinden yapılırdı. Eski yazılara göre tirşe şöyle "yapılır di: Deri, kılları kesilip kireçlendikten sonra ağaçtan bir dayanak üstüne serilir, içi kazınarak, yapışık kalmış et ve yağ artıkları kaldırılır. Bol su ile yıkanır, temizlenir. Tahtaya gerilir, ete yapışık kısmına ince elekten geçirilmiş tebeşir tozu serpilir ve yüzeyi sünger taşı ile düzeltilir. Kıllı yüzeyi de sünger taşı ile düzeltilir. Bu işlem sırasında çok dikkat edip deriyi yıpratmamak gerekir. Böylece hazırlanan deri çerçeveye gerilerek özenle saçak ve kuru havada kurutulur.

Elde edilen tirşe (parşömen) ince ve beyazdır. Buna verilen diğer bir ad ise velin¹ dar. Tirşe beyaz, san ve kırmızı olmak üzere üç çeşittir. Yazı derinin bir yüzüne yazılır. Ak deri adı da verilir.

Ayrıca altın inceltmekte kullanılan deriye de tirşe denilir.

Tiyn-i hikmet : Hattatlar tarafından tebeşire verilen addır. Tebeşir çuhayasürülür ve tebeşirli çuha gezdirilmek suretiyle kâğıdın yağlılığı giderilirdi. Bu işlem kalemin kâğıdın üzerinde gereğinden fazla kaymaması için yapılırdı.

Torba : Cildçilik terimi. Kitap kaplan taşlanırken derinin yapıştırılmasından önce, kitabın üzerine iki taraf h konulup uç tarafı kitabin kalınlığına göre yapıştırılan kâğıdın adıdır. Körük bunun üzerine yapıştırıhrdı.

Toz varak : Tezhib ve cildde kullanılan, altın tozundan yapılma varaklara verilen ad. Altın tozu, sıkıştırılarak yaprak hâline getirilmiştir.

Tuğ: Bk. Tuğra.

Tuğra : Padişahların nişan ve yazılı alâmeti, bir nevi imzasıdır^.[56]\ Saltanatın kaldırılmasına kadar kullanılmış, hat sanatının bir kolu olarak da giderek gelişmiş ve sonra tarihe kanşmıştır. Tuğra dört bölümden ibarettir :

Sere : Tuğranın alt tarafında bulunan ve asıl metnin yazılı olduğu kısmın adı. Kürsü de denir. Bu kısımda padişahın ve babasının adları yazıLdır. Sere, Osmanlı Padişahı J T. Mehmed'in tuğralarında belirlenmeye başla­mış, önceleri dörtgene benzerken, II. Selim zamanında üstü daralarak üçgene benzemiş, daha sonra kaidesi yuvarlaklaşmış, II. Mahmud tuğra­ları ile son şeklini almıştır.

Beyze : Tuğranın sol tarafındaki yuvarlak kısma verilen, addır. Yumurtaya benzediği için bu ad verilmiştir. Tuğranın bu kısmı, tuğradaki baba adına işaret eden «bin» sözünün yazılış biçimidir. Bazan dal (^) harfi, bazan da yalnızca tuğrayı tamamlayan işaretler bu şekli alır. «Muzaffer» kelimesi tuğraya girdikten sonra bu kelimenin n (j) harfi sola doğru beyzeleri keserek uzamıştır, iç beyzenin ortasında «daima» kelimesi yazılıdır.

Tuğ : Tuğranın üst tarafındaki elif harfi şeklindeki çizgilerin adıdır. Bun-lar bazan elif (i), bazan lam (J), yahut ısı (J) harfinin çizgisi olurlar,

Elif'(\) veya elif-lâm (J') da denir, Bazı tuğralarda tuğların bir kısmı hiçbir harfin uzantısı değil, yalnızca şekli tamamlayan işaretlerdir. Tuğların yanlarında flama şeklindeki kavislere zülüfveya. zülfe''deniş.

Kol : Hançere de denilir. Beyzelerin devamı olan ve Muzaffer kelimesinin üzerinden geçerek paralel şekilde sağa uzanan kısımlardır.

Tuğra-nüvis : Bk. Tuğraî.

Tuğraî : Berat, ferman y.b.'ne tuğra çekme işini yapanlara verilen unvan. Tuğra nüviş ve tevkiî de denilirdi.

Turna gagası :Bk. Dönbaba.

Türk rokokosu : XVIII. yüzyılda Türk süslemeciliğinde Batı'nın oluşturduğu Barok, Ampir ve Rokoko stilleri mahallî karakterlerle karışaraJk «Türk rokokosu» ada yerilen yeni bir üslûbun doğmasına yol açmıştır.

Tüy kalem : Kaz, ördek ve benzeri hayvanların büyükçe tüyleri, saplarından tıpkı kalem gibi sivriltilerek yazı ve nakışta kullanılmıştır.

U

Uhra : Minyatürde desen çizerken kullanılan kiremit rengi boyanın adı. Bk. Minyatür.

Ulama : Yazma kitaplarda yazı ve sayfa kenarına su olarak yapılan birbirine bağlı kanca şeklinde süsleme.

Ü

Üç beyaz nokta : Tezhib terimi. Zemin doldurmak amacıyla, küçük bir üçgenin köşeleri dizilişiyle konulan beyaz boyalı üç noktaya verilen ad.

Üç iplik rûmî : Tezhib terimi. Levha kenarlarının iç pervazına zencirek yerine resmedilen rûmî şekillerden oluşan kenar şeridine verilen ad. örgü şeklinde dizilmiş üç çizgide motifler yer almıştır.

Ümmü'1-hat : Bk. Sülüs.

Ünsî : Kamış kalemin iki parçadan meydana gelen kesik kısmının yazandan yana olan tarafına verilen ad. Diğer kısmına vahşî denir.

Menakib-i Hünerveran, s. 10'da, hat çeşitlerine göre vahşî ve ünsî oranı belirtilmiştir.

Tuğrakeş Hakkı Altunbezer'in tanıdığı büyük hattatlar hakkında verdiği bilgilere göre;

«Şeşkalemcle maharet sahibi olan' Rakım Efendi'm.n, Eğrikapıh Rasim Efendilimi, Kazasker Mustafa izzet Efendinin, Şefik Bey'in, Sami Efendı¹-nin kalemlerinin ünsîsi ve vahşîsi müsavi surette idi» ^[57].

Üstadân-ı Seb'a : «Yedi üstad» anlamına gelen bir terimdir. Yâkut-ı Musta*-sımî ile Ergun Kâmil, Abdullah Sayrafî, Yahya-yı Sofi, Mübarekşah-ı Süyufî, jMübarekşah Kutub ve Şeyh Ahmed Sühreverdî adlı öğrencilere hattatlarcâ bu isim verilmiştir.

Şeyh Hamdullah, oğlu Mustafa Dede, damadı ve öğrencisi Şükrullah, öğrencileri ve halazadeleri Celâl oğlu Muhyiddin ve kardeşi Cemalüddin ile Ahmed Karahisarî ve Amasyalı Abdullah Çelebi, Hamdullah tarzı bir okul geliştirmişler ve Osmanhlardaki Üstadân-ı Şeb'a'yı teşkil etmişlerdir ^[58].

Üstten ayırma şemse : Zemin deri renginde bırakılarak, yalnız kabartma şekillerin, altınlanmâsı suretiyle yapılan şemse.

Üstübeç : îsfidaç da denilir. Ahar yapımında da kullanılan beyaz maddedir»

Üstün : Eski yazıda harfleri a.¹, e sesiyle okutmak için harfin altına konulan küçük yatay çizgi.

Üstünlü esreli '.: Halk arasında harekeli yazıya verilen addır

V

Vahşî : Kamış kalemin ortası kesik ucunun yazıdan yana olan kısmına verilen ad. Yazandan yana olan kısmına ünsî denir. Nesih, sülüs, rik'a'da vahşî taraf ünsîden dar, divanî, kırma ve deşti'de daha geniş, nestalik'te ise ikisi de eşit olur.

Vakfe: Durak, durulacak yer; nokta. Bk. Durak.

Vakfe gülü : Ayetlerin sözbaşlarına veya sonlarına konan ve nokta görevi yapan tezhibli çiçeklere verilen addır.

Vakrf gülü: Bk. Vakfe gülü, GÜL

Vakıf kitap : Herhangi bir kütüphane, cami ve benzejri bir kuruma vakıf olarak verilen kitap. Böyle kitaplarda genellikle vakıf mührü bulunur.

Vakıf kitaplık : Toplumun yararlanması için sonsuz olarak bağışlanmış bulunan ve y alaf şartlarına uygun bir hizmet vermekle yükümlü bulunan kitaplık. Padişah, sultan ve devlet adamlarının kurdukları vakıf kitaplıkların birçoğunun koleksiyonları bugün Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır.

Varak : 1. Yaprak, tabaka, 2. Yazma eserlerden her bir yaprak. Ön yüzü (a), arka yüzü (b) olarak numaralanır, l⁰¹, 3^b v.b.

Varak altın : Bk. Altın varak.

Varakçı : Varak altım hazırlayan ustalar.

Varakçılık : Altın eziciîiği.

Vâsıtî : Kamış kalemlerin iyi cinsinden birine verilen ad. Gelibolulu Âlî, Mendkib-i Hünerverari'da «Tahkik-i hakik hoş-nüvisan-ı cihan ve rakam -giran-ı maaprif-nişan olan üstâdlara vâcibdir ki kalem kısmının elbette vasilisini kullanalar» demektedir ^[59]

Vasla : îlk tuğraların bir kısmında padişah ve babasının isim ve unvanları ile tuğrayı tamamlayan işaretlerden başka bazı şekiller daha bulunmaktadır. Bunlardan ilk defa bahseden P. Wittek, bu şekillere «Vasla» adını verir. Wittek'e göre vaslalar tuğranın bizzat tuğra sahibi tarafından çekilmiş olabileceğini gösterir. Bilinen vaslalı tuğralar : Orhan, I. Murad,

I.          Bay ezici, Emir Süleyman, I. Mehmed, II. Murad (Şehzadelik tuğrası),

II.           Mehmed (Şehzadelik tuğrası) ^[60]

Vassal : Bozulmuş ve dağılmış elyazması kitapları tamir eden ve kâğıtları yenileyerek sayfaları birbirine birleştiren (vasi eden) sanatkâr.

Sayfaları yapışan eski yazılı bir kitabın sayfalarını ayıran sanatkâra da vassal denir.

Vassale : l — Kâğıtları bozulup yırtılmış yazma eserlerde bu kısımlara kâğıt eklenerek yapılan tamir biçimi. Her iki kâğıt.traş edilip birbiri üzerine bin­dirilmek suretiyle tamir yapılır ve ek yeri belli olmaz.

2— Yazma kitaplarda kırılmış cedvellerin (cedvel kesiğinin) tamirine de bu ad verilir. Çerçeve vaziyetinde kalan yan kâğıtlar, dikkatle ortalarından yatay biçimde ikiye ayrılarak, asıl çerçeve içinde kalan yazılı kısmınkenarları inceltilir ve çerçevenin ayrılan kısımları arasına sokulup, muştalamak suretiyle yapıştırılır.

3— Metnin yazıldığı kâğıt ile yazı dışında kalan bölümü meydana getiren kâğıdın ayrı cinslerden olması durumu.

Vazölu çiçek motifi : Daha çok lake kitap cildlerinde görülen realist çiçek motiflerinin bir türüdür.

Veziri : Yazma eserlerin dört köşe ve kare biçimlilerine verilen ad. Bu kitaplar çoğunlukla küçük Boyutlu olurdu.

Y

Yakut tarzı : Meşhur hattat Yakut-ı Muşta'sımf nin yazdığı biçimdeki yazılara denir. Bu şekildeki yazılarda sayfa iki veya.üç kısma ayrılır; her kısmın bir satırı sülüs, diğer satırları nesihle yazılırdı.

Yaldız : Bk. Altın yaldız.

Yan kâğıdı : Ciltçilik terimi. Araya konan ve Acem kösteği (b. bk.) kendisine yapıştırılan kâğıda verilen ad. ;

Yapıştırma şemse : Altın yapıştırıldıktan sonra üzerine kalıp basılmak suretiyle yapılan şemselere verilen ad.

Yaprak : l — Varak (b. bk). 2 — Yaprağa benzer süsleme motifi. Yaprak demeti : Yalnız yapraklardan meydana gelen süsleme motifi.

Yaprak nokta : Düzgün yapraklardan oluşan nokta.

Yastık t l-—Yaprak altının bıçakla üzerinde" kesildiği âletin adı. 2 —Tez-hibde, altın varakları istenilen büyüklükte kesmek için, varağın altına konan deriye de yastık denir. 3 — Şiraze altmdaki deri. Şiraze bunun üzerine oturur.

Yavru kalemtraş : Bfc. Kalemtraş.

Yazı çekmecesi : Eskiden yazı takımlarıyla, kâğıt, kalem ye diğer malzemenin konulduğu kapaklı küçük sandıklara verilen ad. Odada hattatın oturduğu sedir üstüne konurdu. Sadeleri olduğu gibi işlemeli ve sedeflileri deyardı,

Yazı hududu : Levha ve murakkalarda yazının etrafına çekilen çizgilerin bütününe verilen ad. Bu çizgilerin etrafına ya tezhib yapılır veya altın sürülür.

Yazı kalemi : Bk. Kalem.

Yazı-resim : Eskiden bazı hattatların, yazılarını resim biçiminde düzenle meleri sonucunda ortaya çıkan istif yazısı. Leylek, armut, kayık biçiminde yazılar meşhurdur.

Yaza takımı : Yazı yazmakta kullanılan âletlerin tümü. Takım genellikle kenarlı bir tepsi içinde iki hokka, bir rıhdan, bir süngerlik, bir kaleintraş, bir makta ve bir makastan meydana gelirdi ^[61]\

Yazalı cild : îç kapak ve mikleb içi bordürlerinde âyet veya beyitler yazılmışolan eild.

Yazana : Basılmamış, yazılarak çoğaltılmış.

Yazma cild : Üzerleri sıvama varak altını yahut ezme altın sürülmek suretiyle kaplanmış olan deriden cildlere verilen ad.

Yazana şemse : Kabartmalı olmayan şemse.

Yekpare su : Bk. Kesme.

Yekpare şemse : Kitap cildlerinde kabın tamamını kaplayan meşinin üzerine .yapılan şemse.

Yekşah : l—-IJemirden âlet, 2-—Yaldız sürülmüş deri zemine yekşah demirini kakmak suretiyle yapılan cild. Bu cildler XVIII. yüzyılda çok görülür.

Yelen : Kamış kalemin açılması sırasında çıkan tozların temizlenmesinde kullanılan tüyün adıdır. Kuş ya da tavuk tüyündendir.

Yeşil altın : Altının gümüşle karışmasından meydana gelir. Altınlar arasında güzel bir fark gösterdiğinden tezhibde kullanılmıştır.

Yılankavi : Yılan gibi, S şeklinde kıvrılmış süslemelere verilen ad.

Z

Zahriye : l —Mektup veya kâğıdın arka tarafına yazılan yazı; arkasındaki şerh.

2 — Yazma eserlerin başlık bulunan ilk sayfasından önceki, temellük kaydı bulunan, çoğunlukla tezhibli ve bazan da boş sayfalarına zahriye adı verilir. Bu sayfalarda bazan kitap başlığı, müellifi, meşkurların hükmü, bir beyit v.b. yazalar bulunur.

Fatih, devri kitaplarında zahriye çift sayfa halindedir. Kimi sayfayı tamamen kaplar, kimi de madalyon biçimindedir. Genellikle ilk sayfada kitabın Sultan Mehmed b. Murad Han'ın mütalâası için yazıldığını göste­ren kayıt, ikincisinde ise kitabın ve müellifin adı vardır.

Zamk-ı Arabi: Ezme yaldız, varak altın ve mürekkeb yapımında kullanılan kimyevî madde.

Zarf: Bir şeyi kavrayan, çevreleyen. Yazma eserlerde kap ve metin harici kısımlar anlamına gelir.

Zemin doldurma : Bir tezhibin şekli belli olup, altınları sürülerek tahriri bitince, araları uygun renklerle boyanırsa buna zemin doldurma denir.

Zencirek : Yazma kitapların sayfa kenarlarına ve levha yazılarının etrafına, iki çizgi arasında altın yaldızla yapılan zincirleme halkalar şeklindeki  süsleme suya verilen ad.

Zerçedvel : Yazma eserlerde sayfa kenarlarına altınla çekilen çizgilere verilen ad.

Zerduva cild : Kadife kaplı cild.

Zerdûz : l—Altınla iş yapan; 2—-Altınla yapılmış iş.

Zerdûz Cild : Kitabın kabını teşkil eden mukavvanın göbek ve kenarı kesilir; Buraya yerleştirilen kadife altınla, işlenerek zerdûz cild yapılırdı. Buna zerdûz kap da' denilmiştir.

Zerdûzan : Altın işleyenler.

Zerdûzî : Deri üzerine altın işlemeli cild.

Zerefşan : Altın serpmek, püskürtmek; püskürtme altınla yapılan süslemeçeşidi.

Varak altın toz hâline getirilip jelatinli su ile karıştırılır. Daha sonra fırça ile (veya elek; üstünden), jelatinli su ya da yumurta akı sürülmüş kâğıda serpiştirilir. Zermühre ile parlatılır. Eski ve kıymetli kitaplar çoğunlukla bu tür kâğıt üzerine yazılmıştır,

Zerender-zer : Süsleme terimi. Sarı altın üzerine yeşil altınla yapılan süsleme.

Zerender-zer nokta : Altın zemin üzerine tekrar altınla, düzgün şekillerle yapılan nokta.

Zerendûd : Altın yaldızlı. Kâğıdın üzerine sıvama altın sürülmesine verilen ad. Çoğu minyatürler bu altın üzerine yapılmıştır.

Zerkâr : Altın işleme; sırma ile işlenmiş.

Zerkûfo ı -Altın dövüeü; altın tozu, altın yaprak yapan, sarı yaldız yapan sanatkâr.

Zermühre : Altın parlatmak için, akik, Süleymanî taş, yeşim veya ağaçtan yapılan, ucu sivri ya da toparlak ve bir çubuğa bağlı âletin adı. Mazgala da denilmiştir. Bununla parlatılmış işlere Pesend denilmiştir.

Zernişan : îrili ufaklı altın noktalarla süslenmiş kâğıtlara verilen ad. Ör d. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver'in anlattığına göre kalbur üzerine altın varakkonularak üzerinden kuru bir fırça geçirilir; altın, gayrımuntazam iri parçalar hâlinde, kalburun altındaki kâğıt üzerine yayılır. Bu tür altınlanankâğıtlar çok kıymetlidir.

Zernüvis : Altın yaldızla yazı yazan hattat veya müzehhib.

Zerrin kalem : Altından yapılmış kalem. Bk.Kalem.

Zerşikâf: Boyalı halkâr. Boya ile yaldızın birlikte kullanılmasıyla yapılan süslemeler. Bk. Halkâr.

Zervarak : Eski kâğıtlar aharlanıp mührelendikten başka bir de üzerlerine altın serpme yapılırdı. Buna zervarafc denir. Altın serpme şöyle yapılırdı: Bir fincan içine birkaç tane nohut konur ve bu fincan içine de altın tozu dökülür. Bir kâğıt üzerine zamk sürülür ve ağzına tülbend gerilmiş fin­can bu kâğıt üzerinde sallanır. Tülbentin deliklerinden sızan altın zerre­leri kâğıt üzerine dökülerek bir tabaka teşkil eder,

Zevane : Bk. Lika.

Zeyl : Doğu yazmalarında, bir konunun birbirini izleyen yazarlarca belirli zaman çerçevesi içinde sürdürülmesiyle meydana gelen eser.

Zırnık : Sarı mürekfceb.

Zilbahar cild : Üzerine ezme altınla, fırça kullanılarak geometrik çizgiler çizilmiş, kesişen hatlar arasına yaldız ve noktalar konulmuş deri cildlere verilen ad. Kafes de denilmiştir. Süsleme, kapağın ortasını veya bütün yüzünü kaplar. Bazan cild mahfazasında da aynı süsleme görülür. XIX. yüzyılda çok rastlanır. Kelimenin zerbahar şeklinde söylenmesi gerektiğini ileri sürenler varsa da, kayttlarda hep zilbahar olarak geçmiştir.

Zincirli şemse : Bk. Şemse.

Zîr-i meşk : (Zîr : Alt, aşağı) Eskiden yazı yazmak için kâğıdın altına konan altlığa verilen ad.

Zülfe : Sülüs yazısında eliflerin ucundaki çengellere verilen ad. Zülfe, Arapça «ufak saçak» demektir. Elifin çengeli de saçağa benzediğinden im adı almıştır.

Ayrıca tuğların yanlarındaki küçük bayrak şeklindeki kavislere de zülfe veya zülüf denilir.

Zülüf: Bk. Zülfe.