CİLDCİLİK

CİLDCİLİK

Bir kitap veya mecmuanın yapraklarını dağılmadan ve sırası bozulmadan bir arada tutabilmek için yapılan koruyucu kapağa cild denilmektedir. Arapça “deri” anlamına gelen bu ismin, genellikle cildlerin bu işe en uygun malzeme olan deriden yapılmaları sebebiyle verildiği bilinmektedir. Türkler, kâğıt yapmayı Çinliler’den öğrendikleri halde cild yapmayı Çinliler’den önce başarmışlardır. Bugünkü anlamda deriyle kaplı kitap cildini ilk defa Uygurlar yapmıştır. Bir Uygur şehri olan Karahoço’da Mani yazmaları arasında,  XX. yüzyılın başlarında Alferd Von le Coq tarafından bulunan iki yazma bu görüşü doğrulamaktadır. Daha sonraki bir örnek  de, gene Karahoço’da P. K. Koslov tarafından bulunmuş ve S. F. Oldenburg tarafından araştırması yapılarak XVIII. yüzyıla tarihlendirilmiştir. IX. yüzyılda Halife Mu’tasım Billâh’ın (833-842) teşvik ve himayesinde Samarra’ya yerleştirilen Uygur Türkleri, burada yaptıkları cildlere bu san’atı geliştiridirler ve İslâm dünyasına yaydılar.

Cild konusundaki gelişme, XVII. yüzyıla kadar Fatımiler, Gazneliler ve Büyük Selçuklular’la devam etmiştir. XI. yüzyıl sonlarından itibaren Anadolu’ya hâkim olan Selçuklular, burada XII. ve XVII. yüzyıllarda çok güzel cildler meydana getirip Türk-İslam Cild San’atı içerisinde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Osmanlı Cild San’atını da etkileyen Anadolu Selçuklu cild san’atı XVII. yüzyıl ortalarından itibaren Memlükler’e, XVI. yüzyıldan itibaren de İlhanlılar ve Karamanoğulları başta olmak üzere, Anadolu Beylikleri cildlerine tesir etmiştir. XV. yüzyılda Memlüklü cildciliği ile Osmanlı cildciliği arasında da paralellikler görülmektedir. XVI. yüzyıldan itibaren klasik Osmanlı cildciliği Türk ve İslam Cild San’atının en büyük temsilcisi olmuş, XVIII. yüzyıldan itibaren batı etkisindeki cildler yapılmış ve bu durum XX. yüzyıla kadar sürmüştür.

KAYNAKÇA:

Neşet Çağtay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Konya 1981, s. 115-116; Melda Özdemir, Nuran Kayabaşı, Geçmişten Günümüze Dericilik, Ankara 2007; Ahmet Saim Arıtan, “Ciltiçilik”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 551-557; Zeki Tekin, “Deri”, DİA, IX. İstanbul 1994, s. 174-178; İlhan Şahin, “Ahi Evran”, DİA, I, İstanbul 1998, s. 529-530; Ahmet Saim Arıtan, “Anadolu Selçuklu Cilt Sanatı”, Türkler, VII, Ankara 2002, s. 933-934; aynı yazar, “Türk Deri İşletmeciliği Bağlamında Türk Cild Sanatı”, Maddi Kültür, I, Ankara 2008, s. 121-141; aynı yazar, “Türk Cild San’atı”, Türk Kitap Medeniyeti, İstanbul 2009, s. 60-97.     

                                                                                                     Ahmet Saim ARITAN