FİLİGRAN: Fr. (Filigrane):

 

                                                                                                                   Bekir ŞAHİN
 

 Filigran sözcüğü, Türkçe’ye İtalyanca’dan geçmiştir. Latince kökenli olup, filum (“iplik”) ve granum (“buğday tanesi”) sözcüklerinden oluşur. İngilizcede watermark (“su izi”) ya da papermark (kâğıt izi) olarak da ifade edilmektedir. Su damgası. Bazı kâğıtların dokusunda bulunan firmaların isim veya amblemlerini ihtiva eden ve ışığa tutulunca görünen bir çeşit marka yerine geçen özel şekil, yazı, resim ve işaretlere filigran denir. Bu, kâğıt damgası, su damgası veya marka izi (Tekin, 67) diye de adlandırılır. Filigranlar, kâğıdın yapımı sırasında oluşturulur.

                     Fabriano yakınlarındaki İtalyanlar kâğıtlarını belirlemek ve kalitesini göstermek için, 1280 senesi dolayında, filigranı icat etmişlerdir (Bloom, 274). 

Avrupa'da imaledilen eski kâğıtlar filigranlı ve daha çok enine su çizgilidir. Doğudan gelenlerde ise bunlar yoktur ve karışık zeminlidir. Bu kâğıtlar ham olarak gelir ve âharlanırdı.

Avrupaî kâğıtlarda filigranlar çok ve çeşitlidir. Yazma eserlerde;  yıldız, ay (üç hilâl), taç, kartal, makas, kılıç, ok, terazi, çapa, şapka, koyun ve öküz başı, kale, el, kalyon, balık, anahtar, merdiven, çan , Haç ve P harfili filikranlara çokça  rastlanmıştır (Tekin, 70). 

Osmanlılarda Yalova’da imal edildiği sanılan kâğıtlarda filigran olarak aslan; İstanbul’da imal edildiği sanılan kâğıtlarda ise, eski yazıyla İslâmbol yazısı vardı (Tekin, 106).Dokusunda filigran bulunan kâğıtlara filigranlı kâğıt denir. 

13. yüzyılın sonlarında İtalya’da hızla gelişen kâğıt üretimi, metal süzgeçlerin de kullanılmasıyla Avrupa kâğıdının temellerini oluşturmuştur. Metal süzgeçler daha muntazam bir kâğıt elde edilmesine yardımcı oluyordu ve süzgeci oluşturan tellerin sıklığı bambu süzgeçlere göre daha dardı. Elde edilen kâğıtlardaki süzgeç izleri belirgin ve incelikli, kâğıdın beyazlığı daha fazlaydı. Süzgeç izlerinin kâğıttaki duruşunu fark eden üreticiler teller ile şekiller oluşturarak, bu kalıpların izlerinin kâğıda geçmesini sağladılar. Böylece kâğıt üzerinde kağıthaneyi simgeleyen kaliplar ya da müşterilerinin siparişlerine göre kalıplar kullanarak kağıt üzerinde izler oluşturabildiler. Bazı üreticiler alıcılar için garanti ve kalite göstergesi olarak – yani günümüzdeki markanın karşılığı olarak da – bunları kullanmışlardır. İlk başlarda metal tellere basit şekiller verilerek üretilmesine karşın, gittikçe daha ince metal tellerden daha detaylı şekiller oluşturulabilmiştir.

Kâğıdın yapımı sırasında süzgecin üzerine konulan ve çeşitli sembolleri ihtiva eden kalıpların (markanın) kâğıtta çıkan izleri filigranı meydana getirir. Markayı hazırlayanlar, her iki süzgecin üzerine de aynı markayı koyarlar. Kâğıthaneler, çift süzgeçle çalıştıkları için, her filigran çifttir.

Filigran iki kısımdan oluşur:

a)  Süzgece konulan kalıbın meydana getirdiği şekil,

b) Süzgeci meydana getiren sık teller ile aralıklı tellerin kâğıt üzerinde bıraktığı iz.    (Bu iz, süzgeç iskeleti olarak adlandırılır.)Filigranlar, Avrupa’da imal edilen kâğıtlara mahsus bir özellik olup, Doğu kaynaklı kâğıtlarda filigranlara rastlanmaz.

Bilinen ilk filigran, 1282 yılında Fabriano’daki (İtalya) kağıthanede üretilmiş bir kâğıtta kayda geçmiştir. Filigranlar hakkındaki en geniş ve temel kaynak Charles Moise Briquet tarafından oluşturulmuş dört ciltlik Les Filigranes adlı kitaptır. Briquet, karşılaştığı tüm filigranları tarihlerine uygun olarak kayıt ederek, çeşitli filigranları bu kitapta toplamış ve Avrupa kaynaklı el yapımı kâğıtların tarihlerinin belirlenmesine büyük katkı sağlamıştır. Filigran, özellikle kâğıt paraların, çeşitli kıymetli kâğıtların bir alâmeti için de bulunur. Böylece,  kıymetli kağıtların taklit edilmesini, devlete ait resmî belgelerde kalpazanlığı önlemeye yardımcı olmuştur.                                                                      

KAYNAKÇA:

 http://www.msxlabs.org/forum/x-sozluk/82598-filigran-nedir.html#ixzz3aFiXDOI8 Erişim; 16.05.2015/ saat 24.10.

ÖZEN M.E. (1985), Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi.

http://www.suleymaniye.yek.gov.tr/Link/ShowLink?LINK_CODE=200&LAN_CODE=TR. Erişim; 16.05.2015/ saat 24
http ://www.dersimiz.com/terimler-sozlugu/ara.asp?q=F%DDL%DDGRAN. Erişim; 18.05.2015/ saat 24.09