Ahıska Ahmediye Kütüphanesi

Ahıska Ahmediye Kütüphanesi

                                                                                                                                                                   Ahmed NİYAZOV

Ahıskalı Türkler Kafkasya halklarından birini teşkil etmektedir. Nitekim eski dönemlerden itibaren Türklerin Kafkasya’ya yönelik akınlarının olduğu bilinen bir gerçektir. Türklerin yerleştikleri bölgelerden birisini şimdiki Gürcistan sınırları içerisinde bulunan Ahıska bölgesidir.

Ahıska ismi ilk olarak Dede Korkut kitabında “Ak-Sika/Ak-Saka” şeklinde geçmekte ve “Ak-Kale” anlamına gelmektedir.

Ahıska Bölgesi 1578’de Lala Mustafa Paşa tarafından Osmanlı topraklarına ilhak edilmiştir. 1578’den 1828 Rus işgaline kadar Anadolu Türklüğünün ayrılmaz bir parçası olan Ahıska, Türkiye sınırına 15 km. uzaklıktaki eski bir Türk yurdu merkezidir. Ne yazık ki, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası imzalanan “Edirne Antlaşması”yla bu topraklar Çarlık Rusyasına terk edilmiştir. Bu da İstanbul’un kilidi, ilmin beşiği ve Anadolu’nun eşiği olan Ahıska ve Ahıskalılar için meşakkatli günlerin başlangıcı anlamına geliyordu. Nitekim Ahıska’nın kilit konumunu dönemin Ahıska âşıklarından biri şöyle dile getirmektedir:

“Ahıska gül idi gitti,

Bir ehl-i dîl idi gitti…

Söyleyin Sultan Mahmud’a,

İstanbul kilidi gitti…”

Bölgenin Çarlık Rusyasına geçmesiyle Ahmediye Camii, Külliyesi ve Külliyede var olan kütüphane yağmalanmış bir kısmı ise Sankt-Petersburg’a gönderilmiştir. Şöyle ki; Türk mimarlık şaheserlerinden birini teşkil etmekte olan AHMEDİYE CAMİİ, Ahıska Atabekleri’nden HACI AHMET PAŞA tarafından 1749’da Ahıskalı ustalara “İSTANBUL SELÂTİN CAMİLERİ” emsal teşkil edilerek yaptırılmıştı. 1828 Ahıska felâketi sonrası Ruslar tarafından, Camii’nin “Minaresi” sökerek kiliseye çevrilmiş, içindeki kütüphanede bulunan ARAP, TÜRK ve FARS dillerinde çeşitli ilmi eserler “Sankt-Petersburg Doğu Elyazmaları”na nakledilmişti. Azerbaycanlı şair ve mütefekkir A. Ağa BAKIHANOV bu eserlerin sayısını liste şeklinde 148 olarak verse de, kanaatimizce daha fazladır. Çünkü Ecdâd’dan edindiğimiz şifahi bilgide ise birkaç deve dolusu kervan denilmektedir.

Listeyi tertip eden Abaskulu Ağa BAKIHANOV onların bazılarını yazar ve müellifleri ile birlikte, bazılarını adları, bir kısmını da meşhur isimleri ile sıralamıştır. Liste müellifin eserinde “Ahıska Kütüphanesi Yazmalarının Envanteri” başlığı ile açıklamalar halinde vermiştir. Mezkûr eserlerin listesi Türkçe ve Rusça şekliyle EK - 1 ve EK - 2’de yer almaktadır.

Bu eserlerin yeniden kültürümüze ve kütüphanelerimize kazandırılması adına zât-ı âlilerinize müracaat eder, gereğinin yapılmasını rica ederiz.

EK - 1

1)      Abdurrahman Câmî’nin İbn Hâcib’in “el-Kâfiye”sine yazdığı dil bilim şerh eseri

2)      “Elfiyye” dil bilim eseri

3)      Muhammed Esed’in “Lehce” yahut sözlüğü

4)      Râğib’in Türkçe şiir mecmuası

5)      Abdulkadir Geylânî’nin “Ahlak Esasları”

6)      Arapça tercümeli Mezâmir (Hz. Davud’un Zeburu / Psalter)

7)      “Karadavut”. Aynı kitabın yazarına ait “Şemsiyye” kitabı

8)      İbn Hâcib’in “Şâfiye”si üzerine yazılmış Rükneddin’in hâşiyesi

9)      “Fenârî” üzerine yazılan Kavl-i Amed şerhi

10)  “Mücerrebât” İbn Zuhâr’ın ünlü filozofların ve farklı yunan yazarlarının derlemelerinden ibaret tecrübe ve deney ilmi kitabı.   

11)  “Muhyiddin” ve Seyyid Şerif Cürcânî’nin “Şemsiyye”si

12)  “Umeyye”, Oğul Abdulaziz (?), Hüseyin Halhal ve “İzhâru’l-Acâib”, Şeyh Muhyiddin’in astronomiye ait kitabı   

13)  “Çehmin”  felsefi eser

14)  Abdulkadir’in “Cevâhiru’l-Karâib”i, AhmedMîmî’nın oğlu, farklı felsefî ve astronomi derlemeleri

15)  Hasan Çelebi felsefe etütleri

16)  Selahaeddîn’in “Lâmiyâtu’l-A’câm” şiir mecmuası

17)  Sûdî’nin Hâfiz Şîrâzî şiirlerine şerhi

18)  Yine onun Hâfiz Şîrâzî’nin “Gülistan” eserine şerhi  

19)  Matematika hakkında Şehabuddin Ahmed’in “Lam’a” kitabına Muhammed Maridinî’nin şerhi

20)  Ahmed’in “Merâh”ına “Miftâh” şerhiAli oğlu Ahmed yazdı

21)  Saduddin Berdâ’î’nin  “Hadâik”i gramer hakkında

22)  Ahmed Çarpardî’nin “Muğnî” eserine Muhammed Ceylâni’nin şerhi

23)  Necmeddîn’nin “Şerhu’l-Hiyâlî” felsefe eseri  

24)  Muhammed Berkevinski’nin “Kifâyetu’l-Mübtedâ” eseri üzerine Şeyh Ahmed’in şerhi      

25)  Hasan Alevî Esterabâdî’nin hicrî 692’de yazdığı “Şerhu’l-Metâli’” felsefi eseri. Ahmed oğlu Muhammed hicri 718’de yazdı.                                

26)  “Kafiye” üzerine yazılan “Muğrab” Azududdîn’in “Azuddiyya” kitabına Ali Samerkandî’nin şerhi

27)  EsiruddinEbherî’nin mantık eseri üzerine “Şerh-i Îsâgocî” eseri

28)  “Hâdî” üzerine “Kâfiye” şerhi

29)  “Şerhu’l-Câmî” üzerine Üsamuddin şerhi dil bilim hakkında

30)  “Ğâyetu’l-Bayân”  Sultan Muhammed için Nesrullah’ın oğlu Salih’in tıp bilimi eseri

31)  “İsagoci” mantık eseri üzerine “Bardan” şerhi. “Risâletu’l-İ’râb” ve “Şerhu’l-Avâmil” dil bilim

32)  “Muhtasar” yahut Saiduddîn Taftazânî’nin “Telhîsu’l-Miftâh”ının özeti

33)  Aynı kitaba yazılan “Mutavval” geniş şerhi

34)  “Elfiyye” Melikin oğlu Muhammed’in şiir kitabı, İbnHâcib’in “İzhâru’l-Kâfiye” eseri

35)  Ali Kuşçi’nin “Risâle” eserine Muslihuddin Larskî’nin yazdığı şerh, Nasreddin Tûsî’nin astronomi hakkında “BistBab” eseri üzerine Muhammed Bardcandi’nin şerhi 

36)  Felsefeye ait “Şerhu’l-Hiyâlî” şerhi

37)  İçinde dokuz kitap bulunan cilt; a) Müellifi Azûdiddin olan “Va’ziyye” b) Ali Kuşçi şerhi c) Seyyid Şerif şerhi d) KâsımLîsî şerhi e) Abdurrahman Câmî’nin “Va’ziyye” şerhi f) İlyas İrânî yorumları g) Ali Kuşçi şerhinin Ebu’l-Bakâhâşiyesi h) MahmudMustarî’nin “Miftâhu’s-Seâde” eseri Endelûsî şerhi ile birlikte j) Fenârî’nin mantık eserine yazılan “Kavl’u-Amed”

38)  Şehâbuddîn’in “Muğni’l-Lebîb” ve onun İbnMunla şerhi I-II cilt

39)  “Kazmîr” şiir mecmuası ve Meybedî felsefesi

40)  RaziddinKudsî’nin “Makâmât” üzerine yazdığı şerhin II cildi veya Harîrî’nin ahlak dersi sohbetleri

41)  MahmudŞebüsterî’nin “Gülşen’i Râz” eseri

42)  Abdurrahmân’ın “Ukûdu’l-Cumân”

43)  Sa’iduddinTaftazânî’nin “Hatâî” eseri (?)

44)  “Nisâbu’s-Sibyân” yahut İbnNasr Farah’ın şiirleri için sözlük

45)  Halk deyimlerinde Seyyid Şerif’in “Ta’rîfât”ı

46)  Türk şairi Sabit’in “Divân”ı yahut şiir mecmuası

47)  “Makâmât” yahut Suyûtî’ninsohhbetleri, ve “Minhâc”

48)  Ebu Ali İbn Sina’nın “İşârât” eserine NasuriddinTûsî’nin şerhi

49)  Mustafa oğlu Ahmed’in “Şakâiku’n-Nu’mân”ı

50)  Sadi Şîrâzî’nin farsça yazılmış  “Gülistan” eseri

51)  AbdulganîErdebîlî oğlu Muhammed’in “Unmûzec” eseri

52)  “Mirsâd” sözlüğü

53)  Meciduddîn Muhammed Şîrâzî’nin “Kâmûs”u, iki bin kitaptan derlenmiş sözlük

54)  “Kitâbu’s-Siyâsât” Uygarlığın yönetilmesi. Kitap Tatar hâkânıGaytabay’ın değerli hazinesine aittir

55)  Râzînin “Kâfiye”ye yazdığı şerh kitabın II cildi

56)  Abdulvahhâb Efendi’nin “Şerh-u Valediyye”si, Hüseynî’nin “Risale el-Azudiyya”,  “İstivra” yahut Üsâme’nindialekt hakkında allegori –mecaz- eseri

57)   “Murakka” yahut Hafiz Osman hattı

58)  Câmî’nin “Hâşiye”si

59)  Abdurrahman Câmî’nin “Şerh-i Şerif”ine Muhammed İsmetullah’ın yazdığı şerh

60)  Nâim’in Türk Sultanları hakkında Konstantinopol’da 1147 senesinde basılmış “İstoriya” eseri I-II cilt

61)  İmam Sûfî’nin şiirler için mufassal yorumları

62)  Hicri 544 senesinde Yusuf b. Muhammed b. Ali Gaznevi’nin hattı ile yazılmış Sibeveyhi’nin kitabı

63)  Fars şairi Hâfiz’in şiir mecmuası

64)  Sadi Halebî şerhi

65)   “Kâfiye”ninhint şerhler

66)  İbnTahsîl’in “Elfiyye” şerhi

67)  Türk şairi FuzûlîBağdâdî’nin şiirleri

68)  Muhammed b. EbûBekîrRâzî’nin “Sıhâhu’l-Cevherî” muhtasar sözlüğü

69)  Şair Ebû Tayyibe’nin şiir mecmuası

70)  Yahya b. Nasuh’un “Avâmil” şerhi ve İbnCîn’in Rûmî şerhi

71)  “Musid” lügati’nin I cildi

72)  Muhammed Râşid’in Türk Sultanı Ahmed’e yazdığı “Târîh-i Râşid”

73)  “Sıhâhu’l-Cevherî”nin Türkçe tercümesi “Vankulu” lügati. Muhammed b. Mustafa el-Vânî’nin hicri 1141 senesinde Konstantinopol’da basılmış I-II cilt eseri

74)  Nimetullah lügati

75)  Sa’di’nin “Gülistan”ına yazılmış Şâmî şerhi

76)  “Ahteri Kebîr” lügati

77)  Abdurrahmân’ın “Ebrâru’l-Maânî” şârih “Kasîde eş-Şâtıbî”

78)  Nuh b. Abdulmennân’ın Türkçe tıp “Risâle”si

79)  “Avâmil” ve şerhi

80)  İbn Mâlik’in “Elfiyye” şerhi

81)  Muhammed Senûsî’nin mantık şerhi

82)  Serâhsî şerhi ile birlikte Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin “Siyer-i Kebîr”. Muhammed Munib Efendinin Türkçeye tercümesi. Sultan Mahmud bu kitabı 1241 senesinde basılmasını ve her tarafa yayılmasını emretmişti. Söz konusu kitabı Ahıska’nın Ahmediye kütüphanesine de göndermiştir. 

83)  Mantık eseri “Şemsiyye”nin Burhanuddin şerhi

84)  “Tuhfatu’l-Mulûk”, Şâhidî’nin manzum şerhi lügati

85)  “Marâh”a yazılmış  “Dinkûzî” dil bilim şerhi

86)  “Hâşiye’l-İmâd” mantık eseri

87)   “Hâşiye” Hüseyin Halhâlî’nin felsefe eseri

88)  “Risâletu’z-Zâv” dilbilim eseri

89)  “Şerh-i Endelûsî” edebi eseri

90)   Astroloji takvim ve Türk Sultanları ve onların yardımcılarının kronolojik (tarihi olayların zamana göre sıralaması) bilgileri

91)  Nuhammed Berkâvî’nin “Kifâye” ve “Emsile” dil bilim eseri

92)  “Dibâçe” dilbilim kitabı

93)  “Hâşiyetu’l-İmtahân” mantık eseri

94)   Ali Çelebî’nin “Ahlâk-i A’lâ”

95)   “Elfiyye”eserineİbn Mâlik’in yazdığı “Behçetü’l-Marziyye” dil bilim eseri

96)   “Tabakâtu’l-Ulem”  nekroloji eseri

97)   “Kenzu’l-Esrâr”, Celaleddin Rûmî’nin “Mesnevî”sinin birkaç şiirine yazılmış şerh eseri

98)   “Kifâyetu’l-Mübtedâ”ya Muhammed Tauskârî’nin yazdığı “Bizâatu’l-Multekâ”  şerh eseri

99)  İbrahim b. Mustafa’nın “Zurûbu’l-Emsâl” eseri

100)                     “Kâfiye”  ve “Misbâh” dil bilim eserleri

101)                     Abdulkâî-hirCürcânî’nin “Avâmil” ve “Terkib” eserleri

102)Muhammed Semerkandî’nin “Mes’ûdî” eserine yazılmış şerh, Şemseddin Semerkandî’nin geometri bilimine ait “Eşkâlu’t-Te’sîs” eseri, Hanefî Karabâğî’nin “Risâle”si , “Risâletu’l-Azûdiyye” şerhi, “Ayşariya” şerhi

103)Türkçe manzum lügat ve edebi kaideler

104)“Acrûmiyye”ninHâlidAzhârî şehri

105)Astronomiye ait Ömer Mağrîbî’nin “Rub’ul-Mucîb” eseri

106)Şâhidî’nin manzum sözlüğüne yazılan şerh

107)VahidTebrizî’nin “Miftâhu’l-Bedâe” eseri

108)Kâtip Çelebî’nin “Tuhfatu’l-Kibâr”

109)İsamuddin’in “İsti’ârâ”sına yazılan “Hâşiye’l-Müfîd” şerhi

110)“Saiduddin”

111)Muhammed Asfarâyî’nî “Kitâbu’l-Maâr”, Şemseddin Semerkandî’nin “Risâle”sinin şerhi

112)Ebû Hanife Nu’mân “Şerhu’l-Maksûd” esrei (?)

113)“Kitâbu’l-Lub” şiir kâideleri eseri

114)Sûdî’nin “Şerhu’l-Elfiyye” Türkçe eseri

115)Ebû Sina Ahmed’in “Kavâ’idu’l-İ’râb” şerhi

116)“Risâlei ali Kuşçî” astronomi eseri üzerine yazılmış “Lari” şerh eseri

117)Ömer Baydâvî’nin mantık eseri “Lubb” üzerine yazılmış “İmtahânu’l-Ezkiyâ” şerhi

118)Yusuf Sakkâkî’nin “Telhîsu’l-Miftâh” eseri

119)Muhammed Berkevî’nin “İzhâru’l-Esrâr” eserine Şeyh Mustafa’nın yazdığı  “Tevzîhu’l-Efkâr” dil bilim eseri

120)İzziZencânî şerhi

121)“Telhîsu’l-Meânî”, “Hanefiyye” ve EbûFathâ’nın “Azûdiyya” şerhi

122) Allâme Tûsî’nin “Hallu’l-İşârât” felsefe eseri

123)Berkevî’nin “Avâmilu’l-Cedîd” eseri üzerine İbrahim b. Mustafa’nın yazdığı şerh eseri

124)“Taşköprî” mantık eseri üzerine yazılan “HâşiyeKarahalîl” eseri

125)HâlidEzherî’nin “Muvassilu’l-Matlûb” eseri

126)Abdurrahman Câmî’nin “Tuhfetu’l-Ebrâr” farsça manzum ahlak bilimi eseri

127)Bir ciltte astroloji ve geometri bilimine dair altı eseri ihtiva eden kitap

128)“Merâh” ve “Emsile”

129)“Hatâî” üzerine yazılmış Abdullah Ezdî şerhi

130)İbnHâcib’in “Tasrîf” eseri üzerine yazılan AhmedÇarpardî şerhi

131)“Avâmilu’l-Cedîd” üzerine yazılan Şeyh Ahmed şerhi

132)“Hulâsatu’l-Hesâb” yahut arifmetik bilimci BahâuddînÂmilî; Farsça “el-Mukantara”;  “Risâlei Ali Kşçî”; Matematikaya ait manzum “Risâle” ve geometri eseri “Risâletu’l-Habîb”

133)“Kâfiye” ve “Şâfiye”

134)İbnİ’râb’ın kurgu bilime ait “Risâletu’l-Ekrab” eseri

135)“Tasdîkât-i Seyyid”, “Va’ziyye” ve “Şemsiyye” mantık eserleri

136)“Kavlu’l-Hukemâ” farsça tıp bilim eseri

137)Abdullah Haytî’nin “Vâfiyye” eseri

138)Muhammed Marîdînî’ninusturlâb/astroloji eseri ve bu alana dair diğer kitaplar; Şethu’l-İslam EbûSu’ûd’un fetvaları ve hicri 1107 senesinde Sultan Süleymanın özellikle toprak arâzîler hakkında kânunları.

139)Hicri 1107 senesinde toprak sistemi hakkında Padişahın onayladığı kanun yahut kararlar

140)Kadı Beydâvî’nin “Envâru’t-Tenzîl” eseri I-II cilt

141)Zemahşerî’nin Kur’an tefsiri “Keşşâf” eseri I-II cilt

Bu iki tefsir kitabı 1824 senesinde İmperator’un baş karargah reisinin özel talebi ile gönderilmiştir.  

142)Mantık eseri “Tehzîb”

143)“Tecrid” eseri üzerine Ali Kuşçî’nin şerhi

144)Bir ciltte astronomi ilmine ait beş adet Türkçe kitap

145)Avrupalı PaterGavril’in inanç hakkında sorularına ZahiruddinTafrîşî’nin cevapları kitabı. Yazarı Abdulgafur

146)Muhammed Halebî’nin “Kâfiye” üzerine yazdığı “Vâfiye” eseri (?)

147)Felsefe bilimi hakkında Ebû Bekir Kazvînî’nin “Hikmetu’l-Ayn” eseri üzerine Mübârekşah b. Muhammed’in şerhi

148)Türkçe etik - ahlak dersleri

Hazırlanan liste Knyaz PASKEVİÇ’e rapor edildikten sonra PASKEVİÇ kitapların Sankt Petersburg’a gönderilmesi emrini vermiştir.

EK - 2

Abaskulu Ağa BAKIHANOV’un eserinde geçen liste ayniyle aşağıda verilmektedir: